عطار نیشابوری؛ شاعرِ عارف و حکیم بزرگ مشرق زمین
روز 25 فروردین‌ماه در تقویم فرهنگی ایران زمین به نام عطار نیشابوری نامگذاری شده است. فریدالدین ابوحامد محمد بن ابوبکر ابراهیم بن اسحاق عطار نیشابوری، معروف به عطار نیشابوری، یکی از بزرگترین شاعران و عارفان ادبیات فارسی در سده‌ی ششم و هفتم هجری است. او در کنار مولوی، سعدی و حافظ از ستون‌های اصلی ادبیات عرفانی ایران به شمار می‌رود. عطار نه‌تنها یک شاعر برجسته بود، بلکه به عنوان یک داروشناس و عارفی ژرف‌اندیش نیز شناخته می‌شود.
اطلاعات دقیقی درباره تاریخ تولد عطار در دست نیست، اما براساس شواهد تاریخی و تحلیل آثارش، احتمالا بین سال‌های 540 تا 545 هجری قمری در نیشابور به دنیا آمده است. نیشابور در آن زمان یکی از مهمترین مراکز علمی، فرهنگی و تجاری ایران بود.
پدر عطار، ابراهیم بن اسحاق، به گفته برخی منابع به شغل عطاری (داروفروشی) اشتغال داشت که احتمالاً دلیل انتخاب لقب عطار، توسط فرزندش بوده است. برخی نیز معتقدند این لقب به دلیل تسلط او بر علم داروشناسی و خواص گیاهان به او داده شده است.
عطار در نیشابور که در آن زمان مرکز مهمی برای علوم مختلف بود، تحصیل کرد. او علاوه بر علوم دینی، در زمینه‌های طب و داروشناسی، فلسفه و کلام و ادبیات و شعر نیز تبحر داشت.
درباره‌ی چگونگی گرایش عطار به عرفان و تصوف، داستان معروفی نقل شده است که هرچند ممکن است افسانه‌ای باشد، اما نشان‌دهنده نگرش مردم به شخصیت اوست:
روزی عطار در دکان عطاری خود مشغول کار بود که درویشی به او نزدیک شد و از او کمک خواست. عطار به او بی‌توجهی کرد. درویش به او گفت: «تو چگونه می‌خواهی از این دنیا بروی؟» عطار پاسخ داد: «همانگونه که تو می‌روی.» درویش گفت: «من مانند این می‌روم» و کاسه چوبین خود را زیر سر گذاشت و جان سپرد. این واقعه تاثیر عمیقی بر عطار گذاشت و موجب تحولی روحی در او شد. پس از این اتفاق، عطار دکان را رها کرد و به سیر و سلوک عرفانی پرداخت.
اگرچه اطلاعات دقیقی درباره استادان مستقیم عطار در دست نیست، اما از آثارش مشخص است که او تحت تاثیر عارفان پیش از خود مانند بایزید بسطامی، جُنید بغدادی و منصور حلاج بوده است.
در مورد شاگردان عطار نیز اطلاعات چندانی در دست نیست، اما برخی معتقدند مولوی جوان در سفر به نیشابور با عطار ملاقات کرده و تحت تاثیر او قرار گرفته است.
آثار عطار را می‌توان به دو بخشِ آثار منظوم و آثار منثور طبقه‌بندی کرد.
آثار منظوم:
1-منطق‌الطیر: مشهورترین اثر عطار که به عنوان یکی از شاهکارهای ادبیات عرفانی جهان شناخته می‌شود. این اثر داستان سفر گروهی از مرغان به سوی سیمرغ (نماد خداوند) است که در طی آن هریک از مرغان نماد یکی از ویژگیهای نفسانی انسان هستند.
2-الهی‌نامه: این اثر شامل داستان‌های پندآموز است که پدری به شش پسر خود می‌گوید تا آنها را از دلبستگی به دنیا بازدارد.
3-مصیبت‌نامه: این کتاب شرح رنج‌ها و مصائبی است که سالک در راه رسیدن به حقیقت متحمل می‌شود.
4-اسرارنامه: مجموعه‌ای از داستان‌های عرفانی و حکمت‌انگیز است که به بیان اسرار طریقت می‌پردازد.
5-خسرونامه: داستانی عاشقانه و عرفانی که در آن به مفاهیم عشق الهی پرداخته شده است.
6-جواهرنامه: این اثر کمتر شناخته شده است و به بیان مفاهیم فلسفی و عرفانی پرداخته است.
عطار علاوه بر مثنوی‌ها، دیوانی از غزلیات و قصاید نیز دارد که در آنها مضامین عرفانی با زیبایی هرچه تمامتر بیان شده‌اند. غزلیات عطار از نظر عمق عرفانی و زیباییِ ادبی بسیار ارزشمند هستند.
آثار منثور:
1-تَذکره الاولیا: مهمترین اثر منثور عطار که در آن به شرح حال و گفتار 72 تن از عارفان و مشایخ صوفیه پرداخته است. این کتاب منبع مهمی برای شناخت تاریخ تصوف است.
2-اخواص الادویه: کتابی در مورد داروها و خواص درمانی گیاهان که نشان‌دهنده دانش گسترده عطار در داروشناسی است.
3-پندنامه: مجموعه‌ای از پندها و حکمت‌های اخلاقی.
4-مظهرالعجایب: این اثر کمتر شناخته شده است و به مباحث عرفانی پرداخته است.
شعر عطار دارای ویژگیهای منحصربه‌فردی است:
سادگی بیان: با وجود عمق مفاهیم، زبان او ساده و همه‌فهم است.
استفاده از نمادها و تمثیلات: عطار از طبیعت، حیوانات و داستانها به عنوان نماد استفاده می‌کند.
ترکیب حکمت و عرفان: او توانسته است مفاهیم عمیق عرفانی را با حکمت‌های عملی ترکیب کند.
استفاده از داستان: بیشتر آثار او روایی هستند و از داستان برای انتقال مفاهیم استفاده می‌کنند.
مضامین اصلیِ شعر عطار را عشق الهی، مرگ و فنا، سیر و سلوک، نقد دنیا و مادیات، وحدت وجود و کرامت انسان دربرمی‌گیرند.
عطار تاثیر عمیقی بر شاعران و عارفان پس از خود گذاشت. از جمله:
مولوی: مولانا به عطار ارادت ویژه‌ای داشت وحتی گفته است: «عطار روح بود و سنایی دو چشم او، ما از پیِ سنایی و عطار آمدیم.»
حافظ: بسیاری از مضامین عرفانی حافظ تحت تاثیر عطار است.
جامی: شاعر و عارف بزرگ قرن نهم نیز از عطار تاثیر پذیرفت.
آثار عطار به‌ویژه منطق‌الطیر، مورد توجه مستشرقان و علاقه‌مندان به عرفان شرقی قرار گرفته است و ترجمه‌های متعددی از آثار او به زبان‌های اروپایی وجود دارد. مفاهیم و نمادهای به‌کاررفته در آثار عطار، بر ادبیات مدرن فارسی و حتی جهانی تاثیر گذاشته است. برخی از روان‌شناسان مدرن، به‌ویژه در مکتب روانشناسی تحلیلی یونگ، از مفاهیم مطرح‌شده در منطق‌الطیر برای تحلیل روان انسان استفاده کرده‌اند.
آثار عطار که ترکیبی از شعر ناب و حکمت عمیق است، پس از گذشت قرن‌ها همچنان تازه و تاثیرگذار است. عطار نه تنها یک شاعر، بلکه معلم اخلاق، فیلسوف و یک راهنمای روحانی بود که راه رسیدن به حقیقت را نشان می‌داد. مطالعه‌ی آثار او می‌تواند برای انسان معاصر که درگیر پیچیدگی‌های زندگی مدرن است، راهگشا و آرامش‌بخش باشد.
مشاهده‌ی آثار عطار در فروشگاه
