«مستند رادیویی به زبان آدمیزاد!» کتابی است که ترجمه، تحقیق و نگارش آن را مهدی آذری و زهرا صفاییان به انجام رسانده‌اند و نشر نویسه پارسی آن را منتشر کرده است. سابقه‌ی مستند رادیویی خیلی زیاد و خیلی کم است! تا پیش از دهه ۳۰ میلادی، یعنی تقریباً تا سی سالگی رادیو، هیچ برنامه‌ای که بتوان نام مستند رادیویی بر آن نهاد در هیچ‌یک از ایستگاه‌های شناخته‌شده وجود نداشت. ظرفیت مستندسازی باتوجه به شناختی که از سینمای مستند وجود داشت، برای همه‌ی برنامه‌سازان آن زمان عین روز روشن بود، اما موضوع ضعف فناوری را نباید فراموش کرد. توانایی ثبت اصوات در فضای بیرون از استودیو در آن روزگار را می‌توان تقریباً در حد ناممکن ارزیابی کرد. اولین مستند رادیویی ثبت‌شده را شاید باید مربوط به سال ۱۹۳۷ و موضوع سقوط بالن هیندنبرگ و پس از آن  مجموعه شش ماهه CBS در سال ۱۹۳۹ با عنوان «همه‌‎ی امریکایی‌ها... همه‌ی تازه‌واردها...» با موضوع زندگی جوامع کوچ‌نشین به امریکا دانست. البته فراموش نکنیم که این اولین مستندهای رادیویی را اگر امروز بررسی کنیم شاید هرگز در ساختار مستند نگنجانیم، اما این دلیل نمی‌شود که حرکت تاریخی‌شان را فراموش کنیم. خروج از استودیو و تلاش برای بین مردم بودن. همین امروز هم با این همه وسایل جمع‌وجور ضبط صدا، بسیاری از برنامه‌سازان از برنامه‌سازی خارج از استودیو فراری هستند، پس باید آن‌هایی را ستود که در دهه‌ی ۳۰ میلادی، به اندازه‌ی یک کامیون ابزار با خود همراه می‌کردند تا بتوانند بین مردم باشند.

در قاره‌ی اروپا که رادیو بی‌بی‌سی امپراتوری رادیو را به نام خودش ثبت کرده بود «تا قبل از سال ۱۹۴۴ فقط و فقط برنامه‌هایی را که شامل موسیقی، نمایش، سرگرمی و ورزش بود از طریق امواج رادیویی به سمع شنوندگان می‌رساند، ولی پس از آن به این نتیجه رسید که خط‌مشی برنامه‌های ترکیبی به پایان رسیده و به‌ویژه جنگ جهانی دوم سبب شد زمان آن فرا برسد که رادیو به صورت یک رسانه‌ی بسیار سریعِ خبری وارد میدان شود» البته یک چیز را هم فراموش نکنیم که خواندن تطبیقی تاریخ می‌تواند چشم‌اندازهای تازه‌ای را ایجاد کند. یعنی چه؟ یعنی اینکه در تاریخ آمده: «سی‌بی‌اس به یاری ادوارد آر مورو گزارشگر خلاق خود، بر بام نمایندگی این شبکه در لندن، گزارش‌هایی از حمله‌های هوایی آلمانی‌ها به لندن را همانند کسی که شاهد ماجرا بود، به تمام ایالات متحده مخابره می‌کرد» اولین مستندهای محض رادیویی را پایه‌ریزی و پخش کرد و این به آن معناست که تهیه‌کنندگان بی‌بی‌سی وقتی دیدند امریکایی‌ها با اتخاذ این روش چقدر تأثیرگذار هستند، به‌شدت حسودی کردند! البته حسودی از نوع سازنده و بی‌بی‌سی در این زمان بود که متوجه شد علاوه بر برنامه‌های سرگرم‌کننده، برنامه‌هایی که گویای واقعیت اجتماعی، سیاسی و حتی نظامی باشد نیز مورد نیاز مخاطبان رادیو است.

از اینجا به بعد ماشین خلاقیت برنامه‌سازان انگلیسی که در گوشه‌‌ای متوقف شده بود، روشن شد و با سرعت شروع به حرکت کرد.

در کتابِ «مستند رادیویی به زبان آدمیزاد!» نویسندگان کوشیده‌اند تا براساس آخرین نظریه‌های علمی و نیز بهره‌مندی از تجربه‌های مستندسازان رادیویی به معرفی جامعی از مستند رادیویی دست یابند. این اثر در قالب پنج فصل تدوین شده است، در فصل نخست به واکاوی ابعاد مختلف مستند رادیویی می‌پردازد و در فصل دوم، مفهوم روایت به‌عنوان بنیادی‌ترین عنصر مستند رادیویی معرفی می‌شود. در فصل سوم و چهارم مهم‌ترین منابع و روش ساخت مستند رادیویی به مخاطبان عرضه می‌شود و در فصل پایانی، به گونه‌شناسی انواع مستند رادیویی اختصاص دارد. مخاطبان اصلی این اثر پژوهشگران، برنامه‌سازان و همه‌ی کسانی هستند که می‌خواهند در عصر حاضر بصیرت عمیقی برای درک موقعیت انسانی تهیه و عرضه کنند.

قسمتی از کتاب مستند رادیویی به زبان آدمیزاد:

برخی از مستندسازان تازه‌کار از به‌کارگیری دو میکروفون پرهیز می‌کنند. آن‌ها این تکنیک را سخت می‌پندارند و ادعا می‌کنند که یک میکروفون تمام آنچه لازم دارند را فراهم می‌آورد. تجربه طولانی استفاده از دو میکروفون نشان می‌دهد که اگرچه استفاده از تک میکروفون بسیاری از موقعیت‌ها را به‌صورت مناسبی اداره می‌کند، اما همیشه کیفیتی پایین‌تر از دو میکروفون خواهد داشت و خلاصه اینکه تک میکروفونی محدودیت‌هایی را به دنبال دارد. مثلاً جمع کردن کودکان در دایره‌ای تنگ در اطراف یک میکروفون، راه‌حل عدم استفاده از ترکیب دو میکروفون است؛ اما این صحنه‌آرایی، بازی خودجوش بچه‌ها را از بین برده و آن‌ها، بازی خود را به یک گروه ثابت تبدیل می‌کنند. همچنین دو میکروفون در گروه‌های ساکنی که مکالمه بینشان در جریان است کاربرد دارد. به‌عنوان مثال گروهی از همسران قدیمی دور میزی بزرگ. معمولاً تازه‌کارها تصور می‌کنند که صدای مزاحم و آزاردهنده‌ای که در زمینه ضبط وجود دارد ناشی از حرکت میکروفون و تماس با اشیا، لباس و... هنگام دست‌کاری میکروفون است که بی‌شک وجود دو میکروفون بر آن خواهد افزود. درحالی‌که در بسیاری از موارد مقصر اصلی، حرکت دست و انگشت و برخورد آن با میکروفون است. اگر مجبورید میکروفون را دست‌به‌دست کنید، این کار را بدون مالیدن دست به میکروفون انجام دهید. ثابت نگه‌داشتن انگشتان در حین ضبط ضروری است؛ حتی حرکت بازوان هم می‌تواند دردسرساز باشد. تمام این حرف‌ها به معنای محکم نگه‌داشتن میکروفون‌ها نیست چراکه می‌تواند خیلی خسته‌کننده باشد. گاهی تنها یک چسب محکم تمام چیزی است که لازم دارید. خلاق باشید!

برنامه‌های ویژه‌ی شما را وامی‌دارند که وقت بیشتری را صرف آماده‌سازی و تولید کنید و برخلاف بسته‌های برنامه‌های دیگر، لزوماً نباید با قاعده‌ی پذیرفته‌شده‌ای مطابقت کند. محصول نهایی بلندتر خواهد بود و عناصر بیشتری خواهد داشت. این شکل باید به شما اجازه دهد افکار را در عمق بیشتری کاوش کنید و شاید به روشی سنت‌شکنانه خلاقیت و تخیل به بازی گرفته شوند.