کتاب «زیرک» نوشته‌ی زاندر فان در لیندِن به همت نشر دُکسا به چاپ رسیده است. این کتاب به جای اینکه آموزه‌ایی درباره‌ی ترغیب‌ مؤثر دیگر آدم‌ها باشد، به چگونگی رویارویی با آن‌ها می‌پردازد؛ اینکه چگونه با ضد ضربه‌ کردن ذهنمان در برابر تاکتیک‌های جماعتی که می‌کوشند با اخبار جعلی و کژاطلاعات ما را بفریبند، ایستادگی کنیم و به‌طورکلی از این سخن می‌گوید که چطور با اخبار جعلی و کژاطلاعات گول نخوریم.

بی‌تردید همه‌ی ما صبح که وارد شبکۀ اجتماعی خودمان در یکی از پلتفرم‌های مشهور می‌شویم، با اخباری داغ و جنجالی مواجه شده‌ایم و کمتر پیش آمده که بدون اندیشیدن به صحت و سقم خبر، فوراً آن را با دوستان و آشنایان خودمان به اشتراک نگذاشته باشیم. ولی از کجا مطمئنیم که خبر کذایی جعلی نبوده باشد؟ دوران امروزین هر نامی داشته باشد عصر شبکه‌های اجتماعی‌ است؛ محیط‌هایی برای اشتراک‌گذاری و پراکندن اطلاعات از هر قسمی. در دورانی که دروغ و نادرستی با نقاب پساحقیقت جولان می‌دهد نباید برایمان اهمیت داشته باشد که چه دفاعی در برابر کژاطلاعات و بداطلاعات داریم؟

زاندر فان درلیندن، پژوهشگر برجسته‌ی دانشگاه کمبریج، در این کتاب به یاری سال‌ها تحقیق، ضمن تعریف این موارد، به‌روشنی به رمزگشایی از شیوه‌ها و مخاطرات گسترش کژاطلاعات می‌پردازد و به ما نشان می‌دهد که چرا تاکتیک‌های مقابله تاکنون کارآمد نبوده‌اند. او با تکیۀ بر پژوهش‌های خود و همکارانش و نیز بهره‌مندی از تجربیات میدانی در دوران پاندمی کرونا، راهکار نوآورانه‌ی «واکسیناسیون روانی» با استفاده از بازی در برابر کژاطلاعات را پیش روی ما قرار می‌دهد؛ شیوه‌ای نوآورانه که مانند واکسن زیستی، دفاعی قابل‌قبول دربرابر ویروس اطلاعات تقلبی برای ما فراهم می‌کند.

زاندن فان درلیندن استاد روان‌شناسی در دانشگاه کمبریج است. علاوه‌بر‌آن وی مشاور دولت‌ها و غول‌های پلتفرم‌های شبکه‌ی اجتماعی در کارزارهای مقابله و مبارزه با کژاطلاعات است.

قسمتی از کتاب زیرک نوشته‌ی زاندر فان درلیندن:

گرچه دانشگران اجتماعی دهه‌هاست مشغول مطالعه‌ی این امرند که آیا کارزارهای سیاسی به شیوه‌ای خاص در انتخابات، قدرت ترغیب مردم به رأی‌ دادن را دارند یا خیر، شاهد بسیار اندکی برای انجام دادن مستقیم این کار در دست است. این تمایز مهمی ا‌ست. دور از ذهن نیست که کارزارها بر دیدگاه عمومی اثر می‌گذارند، بر طبل کلیشه‌ها می‌کوبند و حتی حس مردم به کاندیداها را شکل می‌دهند ـ اما پرسش این است که آیا بی‌واسطه بر تصمیم رأی‌ دادن اثر می‌گذارند یا خیر. مثلاً مطالعه‌ی صورت‌گرفته پیش از انتخابات ریاست جمهوری 2016، نشان داد که وقتی ادعاهای کاذبی که ترامپ مطرح کرده بود تصحیح شد، هواداران ترامپ با احتمال کمتری آن‌ها را باور می‌کردند، اما اصلاً ترجیحات انتخاباتی آنان را عوض نکرد.

بالاخره، آیا کارزارها قدرت دارند که رأی ما را عوض کنند؟ در تحلیل 2016، از چهل مطالعه‌ی میدانی توسط دانشگران سیاسی امریکایی، جوشوا کالا و دیوید بروک‌من، برآورد شد که میانگین اثر ترغیبی کارزارهای سنتی (شامل تلویزیون، رادیو و مراجعه‌ی حضوری) بر تصمیمات رأی‌دهی نزدیک به صفر بوده است. به‌طور دقیق، پژوهشگران تخمین زدند که «تماسِ کارزار» حدود 1 در 800 رأی‌دهنده (13/0 درصد) را ترغیب کرد که بعید است در انتخابات اثری بگذارد.

همان سال، اقتصاددانان هانت اَلکات و متیو گِنتسکو برای نخستین مرتبه کوشیدند اثر اخبار جعلی بر انتخابات ریاست جمهوری 2016 را کمّی‌سازی کنند. این دو فکت‌هایی را کنار هم گذاشتند تا تصویری قانع‌کننده ارائه‌دهند که چرا باید دلواپس نقش اخبار جعلی طی انتخابات عمده باشیم. مثلاً گفتند اکثریت بزرگسالان امریکایی (62 درصد) اکنون اخبار را از رسانه‌های اجتماعی می‌گیرند. این بالقوه مشکل‌ساز است چون وقتی در معرض داستان‌های خبری جعلی از این دست قرار گیرند باورشان می‌کنند؛ و بیشتر داستان‌های وایرال اخبار جعلی به نفع دانلد ترامپ و علیه هیلاری کلینتن بود.

اما آیا اخبار جعلی، انتخابات ریاست‌جمهوری 2016 را عوض کرد؟ جواب یک نه قاطع است.

در بخشی از بررسی، الکات و گنتسکو پایگاه‌داده‌هایی از 156 داستان خبری مرتبط با انتخابات درست کردند که بر پایه‌ی سه راستی‌آزمایی آنلاین مستقل در رده‌ی درست و نادرست جا می‌گرفتند.

نمونه‌ای از داستان خبری جعلی در پایگاه‌داده‌های آنان از wtoe5news.com با این تیتر است: «بهت دنیا از پاپ فرنسیس، تأیید دانلد ترامپ برای ریاست جمهوری». سپس آنان فهمیدند که در سه ماه پیش از انتخابات 2016 هر داستان در فیسبوک هر از چندبار به اشتراک گذاشته می‌شود. در مجموع این 156 داستان حدود 38 میلیون‌‎بار به اشتراک گذاشته شد و گروه توانست تأیید کند که بیشتر داستان‌های جعلی، به‌راستی به نفع ترامپ بودند (115 داستان، 30 میلیون‌بار به اشتراک گذاشته شدند در برابر 41 داستان هوادار کلینتن، با 1/7 میلیون‌بار اشتراک‌گذاری). خب چطور از این اطلاعات برآورد می‌کنیم که هر امریکایی هر از چندبار با اخبار جعلی روبه‌رو می‌شود؟