ژانر ادبیات پلیسی از قرن نوزدهم تا امروز همواره یکی از محبوب‌ترین شاخه‌های ادبی بوده است. جذابیت این ژانر نه‌تنها در تعلیق، رمزوراز و گره‌گشایی داستان‌هاست، بلکه در شخصیت‌های کارآگاهی نهفته است که با شیوه‌های خاص خود به کشف حقیقت می‌پردازند. این شخصیت‌ها اغلب ذهنی تحلیل‌گر، نگاهی تیزبین و روش‌هایی منحصربه‌فرد دارند؛ اما آنچه آثار نویسندگان مختلف را از هم متمایز می‌کند، نحوه‌ی ترسیم این کارآگاهان و نگرش آن‌ها به عدالت، حقیقت، قانون و اخلاق است. از کارآگاه عقل‌گرای عصر ویکتوریایی تا کارآگاه خسته و بدبین دنیای نوآر و کارآگاهان روان‌پژوه معاصر، هرکدام بازتابی از روح زمانه‌ی خود هستند.
در اینجا به بررسی و مقایسه‌ی شخصیت‌های کارآگاهی در آثار نویسندگان برجسته‌ای چون آرتورکانن دویل، آگاتا کریستی، ریموند چندلر، ژرژ سیمنون و... می‌پردازیم.

 

1ـ کارآگاه در ادبیات کلاسیک: شرلوک هلمز و بنیان‌گذاری منطق استنتاجی
آرتور کانن دویل با خلق شخصیت شرلوک هلمز، سنتی را در ادبیات پلیسی بنیان گذاشت که تا دهه‌ها بعد الهام‌بخش نویسندگان دیگر بود. هلمز به نماد عقلانیت، منطق استقرایی و مشاهده‌گری دقیق شناخته می‌شود. او شخصیتی منزوی، مغرور، منضبط و به‌شدت متکی بر عقل است. یاری‌گر او، دکتر واتسون، بیشتر نقش رابط میان خواننده و ذهن پیچیده‌ی هلمز را ایفا می‌کند.
شیوه‌ی کار هلمز بر تحلیل شواهد، استنتاج‌های منطقی، بازسازی صحنه‌ی جرم و ردگیری مبتنی بر جزئیات است. او به‌ندرت به احساسات یا شهود تکیه می‌کند و بیشتر یک دانشمند جنایی است تا یک پلیس. برای هلمز، کشف حقیقت یک چالش ذهنی است؛ عدالت به معنای واقعی آن، شاید دغدغه‌ی او نباشد.
2ـ رمزگشایی با طعم بریتانیایی: پوآرو و خانم مارپل
آگاتا کریستی با خلق دو کارآگاه مشهور یعنی هرکول پوآرو و خانم مارپل، سبک متفاوتی در حل معماهای جنایی به نمایش گذاشت. درحالی‌که هلمز با منطق خشک به حل مسائل می‌پردازد، پوآرو بیشتر بر سلول‌های خاکستری خود (توانایی ذهنی) و روان‌شناسی انسان‌ها تکیه دارد. او یک مهاجر بلژیکی است با شخصیتی منظم، دقیق و گاه خودپسند. پوآرو برخلاف هلمز، به روابط اجتماعی اهمیت می‌دهد و سعی دارد انگیزه‌های انسانی را درک کند.
خانم مارپل، در طرف دیگر طیف، زنی سالخورده، ساکن دهکده‌ای انگلیسی است که بدون آموزش رسمی، فقط با شناخت ژرفی که از طبیعت انسان دارد، راز قتل‌ها را حل می‌کند. برخلاف پوآرو که از سوی پلیس دعوت می‌شود، خانم مارپل اغلب به‌صورت غیررسمی وارد ماجراها می‌شود.
وجه تمایز آثار کریستی توجه به جنبه‌های انسانی، اجتماعی و گاه طنزآمیز ماجراهاست. کارآگاهان او هم به منطق و هم به انگیزه‌های پنهان، روابط میان شخصیت‌ها و رفتارهای روزمره توجه دارند.
3ـ کارآگاهان نوآر: فیلیپ مارلو و دنیای تیره‌ی جنایت
با ورود به نیمه‌ی اول قرن بیستم، ادبیات پلیسی شاهد ظهور سبک نوآر شد. ریموند چندلر با شخصیت فیلیپ مارلو، نماینده‌ی این سبک محسوب می‌شود. مارلو کارآگاهی خصوصی است که در دنیایی فاسد، بی‌رحم و خشن فعالیت می‌کند. او نه یک نابغه‌ی منزوی مانند هلمز است، نه شخصیتی اجتماعی چون پوآرو، بلکه مردی است خسته، بدبین، اما با اصول اخلاقی ویژه‌ی خود.
مارلو اغلب در دل تاریکی‌ها به دنبال حقیقتی نسبی است. او شاهد فساد نهادهای رسمی، خشونت، تباهی اخلاقی و روابط سرد انسانی است. بااین‌حال تلاش می‌کند انسان بماند و تا حدی عدالت را اجرا کند، هرچند نه از راه قانون.
چندلر با نثری شاعرانه اما تلخ، چهره‌ی متفاوتی از کارآگاه خلق می‌کند: کسی که بیشتر از آنکه به نتیجه اهمیت دهد، به مبارزه‌ی اخلاقی دربرابر جهان فاسد اعتقاد دارد. مارلو خود گفته: «وظیفه‌ی من این است که در شهری فاسد، مثل مردی بایستم که گرچه خودش هم زخمی است، اما خم نمی‌شود.»

 

4ـ کارآگاه در ادبیات معاصر: پیچیدگی روانی و تغییر الگوها
در اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست‌و‌یکم، ادبیات پلیسی شاهد تحولاتی بنیادین شد. شخصیت‌های کارآگاه به جای اینکه قهرمانان همه‌چیزدان باشند، به انسان‌هایی شکننده، پیچیده و گرفتار بحران‌های روانی بدل شدند. آثار نویسندگانی چون گیلین فلین و هارلن کوبن نمونه‌هایی از این تحول‌اند.
در رمان «دختر گمشده»، شخصیت اصلی یک کارآگاه حرفه‌ای نیست، بلکه شوهری مظنون است که ماجرا را از منظر خودش روایت می‌کند. در این آثار، تمایز میان کارآگاه و مجرم، حقیقت و دروغ، قربانی و مظنون از میان می‌رود. مخاطب درگیر یک بازی روان‌شناختی پیچیده می‌شود که در آن مرزها مبهم است.
هارلن کوبن نیز کارآگاهانی خلق می‌کند که درگیر مسائل خانوادگی، خاطرات گذشته، رازهای پنهان و بحران‌های اخلاقی هستند. آن‌ها بیشتر درگیر حل معماهای روانی‌اند تا صرفاً شواهد فیزیکی.
شخصیت‌هایی مانند مایرون بولیتار درگیر مبارزه‌ای میان تعهد اخلاقی، وجدان و واقعیت‌های پیچیده زندگی مدرن‌اند.
درنهایت، شخصیت کارآگاه در ادبیات پلیسی فقط عامل پیش‌برنده‌ی داستان نیست، بلکه بازتابی از دیدگاه نویسنده نسبت به جامعه، حقیقت و انسان معاصر است. از شرلوک هلمزِ منطقی و علمی گرفته تا فیلیپ مارلوی اخلاق‌گرای ناامید و شخصیت‌های پیچیده‌ی آثار معاصر، می‌توان مسیر تحول نگاه به عدالت، انسان و شناخت را پی گرفت. 
کارآگاهان پلیسی در طول زمان از نماد عقل به آینه‌ی روان انسان تبدیل شده‌اند. آنان دیگر نه فقط مسئله‌ی قتل، پیچیدگی‌های روابط انسانی، هویت و حقیقت را هم زیر سؤال می‌برند. تفاوت میان این شخصیت‌ها، درواقع تفاوت میان نگاه‌های گوناگون به جهان است؛ جهانی که گاه با منطق، گاه با شهود و گاه فقط با پرسشگری می‌توان در آن به جست‌وجوی حقیقت پرداخت.