سفرهای مارکوپولویی: یک سال در میان ایرانیان
کتابِ «یک سال در میان ایرانیان» نوشته‌ی ادوارد براون یکی از مهم‌ترین آثار مستشرقان غربی در شناخت ایرانِ اواخر قرن نوزدهم است. این اثر حاصل اقامت یک ساله‌ی براون در ایران، به‌ویژه در شهر شیراز، در سال‌های 1887 تا 1888 میلادی است.
ادوارد براون، خاورشناس و ایران‌پژوه برجسته‌ی بریتانیایی، در کتاب «یک سال در میان ایرانیان» تلاش کرده است تصویری جامع و عمیق از ایران آن روزگار ارائه دهد. براون که در ابتدا برای مطالعه‌ی زبان فارسی به ایران سفر کرد، در طی اقامتش در میان مردم عادی، روحانیون، صوفیان، شاعران، دانشمندان و روشنفکران ایرانی معاشرت کرد و مشاهدات خود را با نثری شیوا و نگاهی بی‌طرفانه ثبت کرد. هدف او نه‌فقط شناخت زبان، بلکه فهم روح ایرانی و فرهنگ غنی این سرزمین بود.
ادوارد براون، استاد زبان فارسی در دانشگاه کمبریج و یکی از بزرگ‌ترین خاورشناسان قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بود. او عاشق زبان و فرهنگ ایرانی شد و به‌ویژه به تاریخ، شعر، عرفان و اندیشه‌های سیاسی و دینی ایران علاقه‌مند بود. براون در زمانی‌که نگاه غالب غربی‌ها نسبت به مشرق‌زمین نگاهی استعماری و تحقیرآمیز بود، ایران را با احترام، تحسین و علاقه توصیف کرد.
براون پس از آشنایی با ادبیات فارسی و ترجمه‌ی آثار شاعرانی چون حافظ و سعدی، تصمیم گرفت به ایران سفر کند تا زبان و فرهنگ این کشور را از نزدیک بیاموزد. او در 25 سالگی، در سال 1887 میلادی، رهسپار ایران شد و در طول اقامتش در شیراز و دیگر شهرها، تجربیات گوناگونی را از زندگی ایرانیان به دست آورد که سرانجام به‌صورت کتابی در سال 1893 منتشر شد.
کتابِ «یک سال در میان ایرانیان» از منظر ساختار، روایتی خاطره‌گونه و شخصی دارد اما درعین‌حال مبتنی بر تحقیق میدانی، گفت‌وگو، مشاهده و مطالعه‌ی متون تاریخی و دینی ایران نیز هست. براون، فصل‌به‌فصل، شهرها، مردم، آیین‌ها و اندیشه‌ها را توصیف می‌کند و مخاطب را در سفری درونی و بیرونی به ایران با خود همراه می‌سازد.
براون با احاطه‌ی بالا بر ادبیات فارسی، به‌ویژه شعر، توانسته است وجوه زیبای فرهنگ ایرانی را در کتابش برجسته کند. او به مجالس شعرخوانی، مناظرات ادبی، محافل صوفیان و حتی گفت‌وگوهای روزمره‌ی مردم علاقه‌مند است و آن‌ها را بادقت ثبت کرده است.
او از حافظ، سعدی، فردوسی و مولانا به نیکی یاد می‌کند و اشعاری از آنان را در متن کتاب آورده است. دیدگاه براون درباره‌ی عرفان ایرانی به گونه‌ای است که نه‌تنها جنبه‌ی دینی بلکه ابعاد اجتماعی و فلسفی آن را نیز بررسی می‌کند.
براون در بخش زیادی از کتاب خود، به آداب، رسوم، پوشش، خوراک، ساختار خانواده، نظام آموزشی، زندگی روحانیون و حتی وضعیت بهداشت و درمان در ایران آن روزگار پرداخته است. او بدون پیش‌داوری، سعی می‌کند ایرانیان را آن‌گونه که هستند توصیف کند.
ازجمله مسائل جالب در کتاب، نگاه او به مهمان‌نوازی ایرانیان، شوخ‌طبعی آن‌ها، نقش قهوه‌خانه‌ها، مجالس روضه‌خوانی، عاشورا و تاسوعا، مراسم ازدواج و آیین‌های نوروزی است.
براون همچنین نگاهی منتقدانه به ساختار اداری و حکومتی ایران قاجاری دارد. او از فساد دیوان‌سالاری، رشوه‌خواری، ظلم حکام محلی و بی‌کفایتی در امور عمومی انتقاد می‌کند. درعین‌حال، این انتقادات را با دلسوزی و نه از سر تحقیر بیان می‌کند. او نسبت به دخالت روسیه و انگلستان در امور داخلی ایران نیز هشدار می‌دهد و به‌نوعی خواهان استقلال ایران از سلطه‌ی قدرت‌های خارجی است.
ادوارد براون با نگاهی متعادل، هم به سنت‌های اصیل ایرانی احترام می‌گذارد و هم پذیرای پیشرفت‌های علمی و اصلاحات است. او از تلاش‌های برخی روشنفکران ایرانی برای اصلاح نظام آموزشی، گسترش دانش پزشکی و مبارزه با خرافات حمایت می‌کند، اما تأکید دارد که این تغییرات باید با درک بومی و فرهنگ ایرانی همراه باشد.
در پایان، براون تصویری جامع، زنده و انسانی از مردم ایران ترسیم می‌کند. او ایرانیان را مردمی باهوش، شاعرپیشه، مهربان، مهمان‌نواز و درعین‌حال گرفتار در چنگال فقر، استبداد و عقب‌ماندگی ساختاری توصیف می‌کند.
او ایرانیان را نه‌تنها قربانی استعمار خارجی، بلکه متأثر از بی‌عدالتی‌‌های داخلی نیز می‌داند و امید دارد که روزی این ملت به جایگاه شایسته‌ی خود در تمدن جهانی بازگردد.
پس از انتشار این اثر، بسیاری از پژوهشگران اروپایی به ایران علاقه‌مند شدند و آن را به‌عنوان مرجعی معتبر در مطالعات خاورمیانه شناختند. کتابِ یک سال در میان ایرانیان نه‌تنها یک اثر ادبی و سفرنامه است، بلکه منبعی تاریخی و مردم‌شناسانه درباره‌ی ایران در عصر قاجار محسوب می‌شود. این کتاب از معدود منابع مستند درباره‌ی زندگی روزمره مردم، وضعیت آموزش، دین، سیاست و فرهنگ ایران در اواخر قرن نوزدهم است.
براون در این کتاب، الگویی از مستشرق آگاه و دلسوز ارائه می‌دهد؛ کسی که در پی سلطه و تحقیر نیست، بلکه با همدلی و شناخت به سرزمین میزبان خود می‌نگرد.
