«مدیریت بحران در حوادث و بلایا» عنوان کتابی است به قلم اسماء بَحرانی‌فرد که نشر زرین اندیشمند آن را به چاپ رسانده است. در طلیعه‌ی قرن بیست‌ویکم، جهان شاهد بلایای عظیمی است که حوادث طبیعی و غیرطبیعی به‌وجود آورده است. توفان عظیم کاترینا، تسونامی آسیای جنوب شرقی، زلزله بم، ویروس کووید ۱۹ و ده‌ها حادثه‌ی مشابه بزرگ و کوچک، بارها این حقیقت را به جهانیان گوشزد می‌کند که پیش‌بینی‌ها و چاره‌اندیشی‌ها و راه‌های مقابله و سازش با این بلایا هنوز نارسا و ناکافی است و تنها شمار اندکی از ملل دنیا دانش، فن و هنر مدیریت و مهار این‌گونه بلایا را فراگرفته و به کار می‌گیرد. در اکثر کشورها اغلب پس از وقوع هر حادثه‌ی بزرگ، سیل کمک‌های سازماندهی‌نشده اعم از نیروی انسانی و مادی به منطقه‌ی حادثه‌دیده گسیل می‌شود و با اتلاف نیروی فراوان، اندکی وضع تخفیف می‌یابد و به‌سرعت همه‌چیز به دست فراموشی سپرده می‌شود.

بنابراین یکی از مهم‌ترین چالش‌های زمان حاضر، نیاز به داشتن سیستم مدیریت بلایا در مواجهه با بلایای طبیعی و غیرطبیعی می‌باشد. با توجه به وسعت ایران، تنوع بلایای مختلف و شدت و تعداد آن‌ها، لزوم وجود ساختاری مناسب برای نظام مدیریت بلایا از نیازهای اساسی کشور به شمار می‌رود.

بلایا اتفاقاتی هستند که به‌طور غافلگیرکننده و گاه اجتناب‌ناپذیر رخ داده و به علت گستردگی تأثیر بر منابع مادی و انسانی و قطع روند طبیعی حیات، خارج از ظرفیت تطابق جوامع بوده و گاه بدون کمک‌های ملی و بین‌المللی به فاجعه‌های انسانی منتهی می‌گردند.

آثار و عواقب یک بلای طبیعی، صرف‌نظر از نوع آن، می‌تواند تا مدت مدیدی پس از وقوع حادثه باقی بماند. صدمات و بیماری‌های بازماندگان زلزله، فرسایش خاک حاصل‌خیز یک منطقه و ازبین‌رفتن کشاورزی آن بر اثر سیل، مرگ‌ومیر و کاهش نسل به علت بیماری و... آثاری هستند که معمولاً در ارزیابی و تعیین خسارات به حساب نمی‌آیند.

به همین دلیل می‌توان گفت هزینه‌های اجتماعی و اقتصادی بلایای طبیعی بسیار بیش از آن چیزی است که در نگاه اول به نظر می‌رسد. بخش مهمی از تولید ناخالص ملی کشورها، به‌خصوص کشورهای در حال توسعه، صرف جبران خسارات ناشی از بلایای طبیعی می‌شود. کشورهای آسیایی و افریقایی، خسارات بیشتری را از بلایا متحمل می‌شوند و از هر ۱۰ مورد مرگ ناشی از بلایا، ۹ مورد آن را متحمل می‌گردند.

کشور ایران به دلیل جغرافیای کوهستانی_بیابانی، کم بودن و نامنظم بودن بارش‌های جوی و ساختار زمین‌شناسی خاص، پتانسیل حادثه‌خیزی بالایی دارد. بررسی سوابق تاریخی در خصوص مدیریت سوانح در کشور نشان می‌دهد تا قبل از سال ۱۳۰۲ هیچ‌گونه تشکیلات یا محلی برای فعالیت‌های سازمان‌یافته بخش‌های مدیریت سوانح در کشور وجود نداشته است. در قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور، اصولاً مدیریت بهینه بحران و خطرپذیری مستلزم شناخت پتانسیل خطرات احتمالی در کشور است و توسعه‌ی پایدار و کاهش خطرپذیری نیز جز با برنامه‌ریزی‌های هدفمند، واقعی و فرابخشی درازمدت و البته هماهنگ تحقق نمی‌یابد.

نویسنده می‌گوید: در این راستا، مطالعه‌ی شهر صنعتی فولادشهر، واقع در شهرستان لنجان، از توابع استان اصفهان، با موقعیت جغرافیایی کوهستانی و نیز هم‌مرز بودن آن با استان چهار محال بختیاری که باعث شده احتمال وقوع بلایای طبیعی از جمله زلزله و سیل در آن زیاد شود می‌تواند نمونه خوبی از شهرهای جدید باشد که با علم نوین و به‌روز ساخته شده است؛ اما چالش و خطرات زیادی در زمان وقوع حادثه و بلایا آن را تهدید می‌کند. لذا سعی در جمع‌آوری اطلاعات این شهر کوچک که بلندمرتبه‌هایی با قدمتی ۵۰ ساله دارد و به خاطر شرایط خاصی که دارد به «ایران کوچک» معروف شده است پرداخته‌ام. تا با آگاه‌سازی به کمک اطلاعات و علم نوین خطرات موجود بر اثر بلایای طبیعی، همچون زلزله، را کاهش دهیم و با ایده‌های نوین و راهکارهای مدیریتی در حیطه‌ی مدیریت بحران و مدیریت شهری بتوانیم مانع از بروز خطرات بیشتر شویم.

قسمتی از کتاب مدیریت بحران در حوادث و بلایا:

معضلی که هنگام بروز بحران عموماً خود را نمایان می‌سازد، هماهنگ نبودن سازمان‌های مسئول و گاه مداخله گروه‌های مردمی در کنترل بحران‌ها می‌باشد.

لذا رفع این معضل و ایجاد یک وحدت رویه، زمانی بیشتر اهمیت پیدا می‌کند که بدانیم ایران جزء ده کشور اول حادثه‌خیز جهان است. معمولاً این عدم هماهنگی در زمان بحران باعث بروز عوارضی می‌شود که عمدتاً بیش از منشاء خطر، افراد و اموال درگیر در سانحه را با مشکل و خطر اتلاف روبه‌رو می‌سازد. باتوجه به این نکات، مهم‌ترین مشکلاتی که لزوم ایجاد چنین سیستمی را ایجاب می‌نماید، عبارت‌اند از:

۱-سیاست‌ها و رویه‌های متفاوت سازمان‌ها

۲-عدم وجود یا ضعف در یک ساختار سازمانی مشترک بین سازمان‌ها

۳-عدم وجود یا عدم اجرای یک فرایند برنامه‌ریزی‌شده هماهنگ

۴-عدم وجود یا ضعف در ارتباطات بین سازمانی شامل شبکه‌ها، دستگاه‌ها و فرکانس‌ها

۵-تفاوت در اصطلاحات مربوط به پرسنل، مأموریت‌ها و منابع

۶-هزینه‌های رو به افزایش که بر همکاری‌های چند جانبه تأثیر می‌گذارد

۷-تلفات بسیار زیاد در برخی از سوانح مثل زلزله‌های مهیب

۸-مسائل ایمنی و بهداشتی امدادگران و شهروندان

لذا به منظور چگونگی عملیات امداد و نجات نیاز به شیوه‌ای جدید از مدیریت در بحران بوده که به آن مدیریت هماهنگ، یکپارچه و واحد گفته می‌شود.

در مدیریت واحد بحران به‌عنوان علمی نوین در مدیریت بحران، خطرات بالقوه و منابع موجود مورد ارزیابی قرار گرفته و کوشش می‌شود تا با برنامه‌ریزی کارشناسانه، بین منابع و خطرات احتمالی موازنه برقرار شده و با استفاده از منابع موجود نیز بتوان بحران را کنترل کرد. در این روش مدیریتی، علاوه بر انجام وظایف به صورت تخصصی یا عمومی، همه‌ی گروه‌ها در قالب یک مدیریت واحد و یکپارچه، اقدامات و فعالیت‌های خود را در خصوص مراحل مدیریت بحران ساماندهی نموده و حتی برای مردم نیز در این شیوه مدیریتی نقش و جایگاه مشخصی در نظر گرفته می‌شود.