
سینمای ترنس مالیک/ جهان رؤیاگون یک فیلمساز
کتاب «سینمای ترنس مالیک» مجموعه مقالاتی است که سعیده طاهری و بابک کریمی گردآوردهاند و نشر خوب به چاپ رسانده است. ترنس مالیک از معدود فیلمسازانی است که هوادارانی سرسخت و مخالفانی متعصب دارد، سینماگری که خیل مخاطبانش، اعم از منتقدان و تماشاگران، با نگاهی عمدتاً دوقطبی به آثار او مینگرند. فیلمهای مالیک از حیث روایت، شخصیتپردازی و مؤلفههای زیباییشناختی همچون حرکت دوربین، قاببندی، صدا و موسیقی یگانه، متفاوت و تقلیدناپذیرند. جهان فیلمهای او سیال و رؤیاگون است، رؤیایی خلسهوار در بیداری، خوابی با چشمان باز در جهانی واقعی با مرزهای درهمشکسته و ناپیدای مکان و زمان. این ویژگیها در کارنامهی سینماییاش، فیلمبهفیلم و رفتهرفته شدت میگیرند، روایتها و پیرنگها کمرنگتر میشوند و ذات تصویر و وجوه زیباییشناختی و فرمی پررنگتر و برجستهتر. دغدغههای فلسفی و جاهطلبیهای الاهیاتی مالیک نیز بر پیچیدگی این جهان سینمایی میافزایند -آثارش بیش از هرچیز به وجود انسان و موقعیت او در هستی شبیهاند؛ دغدغههایی که هستهی برخی از مهمترین فیلمهایش را تشکیل میدهند: غامض، لایهلایه و کشفناشدنی، همچون کلافی گوریده و درهمپیچ یا پازلی هزارتکه که هیچ قطعه یا مؤلفهای را نمیتوان منفرد از آن کلِ وجودی بررسی کرد.
پیچیدگی آثار مالیک شکاف میان هواداران و منتقدانش را عمیقتر میکند، چرا که درک، فهم و نقد این جهان تودرتوی سینمایی کار سهلالوصولی نیست و آن را نمیتوان به داوریهای سادهانگارانه تقلیل داد. بااینهمه، چه در میان خیل شیفتگان و ستایشگران سینمای مالیک باشیم که فیلمهایش را بداعتی شاعرانه، غنی و عمیقاً فلسفی میشمارند و چه در زمرهی مخالفانی که سینمایش را یکسره تصویرسازی مغشوش، مبهم، بلاتکلیف و نامفهوم میانگارند، اهمیت او را نمیتوانیم بهعنوان فیلمسازی مؤلف و تأثیرگذار انکار کنیم- فیلمسازی از تبار اندک سینماگران معاصری که بعدها، بسیار بعدها، آیندگان، زمانهی زیستهی ما را با آنها به یاد خواهند آورد.
گردآورندگان کتاب حاضر میگویند: در کتاب پیشرو کوشیدهایم با انتخاب و تدوین مقالات و جستارهایی از دو رویکرد سینهفیلی و دانشگاهی نگاهی تا حد امکان جامع به سینمای ترنس مالیک بیندازیم. گردآوری این نوشتهها پیرامون سینماگر دشوارفهمی همچون او چالشبرانگیز بود؛ بااینهمه، کوشیدهایم مطالب انتخابشده اصلیترین ابعاد فیلمهای بلند داستانی مالیک را دربرگیرند.

قسمتی از کتاب سینمای ترنس مالیک:
سینمای بهشدت حذفیِ مالیک در باب عدم تجانس متافیزیکی نه با نخستین فیلم تحسینشدهاش بلکه با روزهای بهشت آغاز شد، اولین و نه آخرینباری که بازیگران او پس از اکران سرهاشان را خاراندند و متعجب بودند چه بر سر بازیهاشان آمده، چه برسد به دیالوگها. در همان حال که کارگردان از این کامیابی دوباره خرسند بود و از گروه دو سه نفرهی بازیگران در دشت به لشکری از شخصیتها درون باتلاقها، رودخانهها، جنگلها در گذار بود، نیاز فزایندهاش به درهمآمیزی درام انسانی با نیروهای طبیعت پیرامون، حتی همدلترین تماشاگران را به سرگشتگی واداشت. برای مثال به باور جاناتان رُزنبام همهی اوهام، دیالوگهای تأملی و پارههای استعلایی در دنیای نو «قابل دفاع و حتی ستودنیاند، اما من نتوانستم نسبتی با آنها بیابم». قابل درک است و کاتهای کوتاهتر و سریعتر نیز به لحاظ دراماتیک حتی نیمهتماماند.
مالیک هنرمند بزرگی است، ولی ویژگیهای نامتعارف، اگر نگوییم مختلکننده، کم ندارد. مهمتر از همه، او تمایل دارد به زوایای مسائل انسانی میانبر بزند، آن هم در هماهنگی سرسختانه بر مبنای چشمانداز و نور. ازاینرو است که دنیای نو چنین حس نیرومندی را از نخستین مواجهات -میان انسان و طبیعت، مرد و زن، بومی و فاتح- و حس مبهم ناشی از این برخوردها آشکار میسازد. بسیاری از مشخصههای دراماتیک رمانس تاریخی مالیک -نزاع قدرت بین ساکنان، سختی نخستین زمستان آنها، احتمال مرگ از گرسنگی (چرا نمیتوانند شکار کنند؟) و تخریب روستای الگونکوئینها- در نور طبیعی و هوای تازه مستحیل میشوند. تمامی اینها مؤلفههای مالیکاند.