کتاب «آگاهی: راهنمایی برای کشف رمز و راز بنیادین ذهن» اثر آناکا هریس، با ترجمه‌ی مهرناز نوروزی، به همت انتشارات ذهن‌آویز منتشر شد. تجربۀ ما از آگاهی به‌قدری ذاتی است که به‌ندرت به اسرار آن پی می‌بریم. آگاهی خودِ تجربه است و بنابراین به‌راحتی می‌توان از این سؤال عمیقی که هر لحظه با آن مواجهیم غافل شد: چرا مجموعه‌ای از ماده در جهان باید آگاه باشد؟ ما به‌راحتی از این ساحت رازگونه می‌گذریم گویی وجود آگاهی عادی یا نتیجۀ اجتناب‌ناپذیر زندگی پیچیده است، اما وقتی دقیق‌تر می‌نگریم، درمی‌یابیم که یکی از عجیب‌ترین سویه‌های واقعیت است.

اندیشیدن به آگاهی می‌تواند همان لذتی را برانگیزد که اندیشیدن به ماهیت زمان یا منشأ ماده در ما ایجاد می‌کند و کنجکاوی عمیقی دربارۀ خود و دنیای پیرامونمان ایجاد می‌کند. کتاب «آگاهی» به دگرگونیِ مفروضات روزمرۀ ما دربارۀ جهانی اختصاص دارد که در آن زندگی می‌کنیم و پرده از حقایقی بر می‌دارد که بسیار مهم و البته فهم‌ناپذیرند (ماده عمدتاً از فضای خالی تشکیل شده است؛ زمین کره‌ای در حال چرخش در یکی از میلیاردها منظومۀ کهکشانمان است؛ موجودات میکروسکوپی باعث بیماری می‌شوند و...)؛ حقایقی که باید آ‌ن‌ها را بارهاوبارها به یاد آوریم تا سرانجام در فرهنگمان نفوذ کنند و پایه و اساس تفکری نو شوند. رازآلودگیِ بنیادین آگاهی، موضوعی که برای فیلسوفان و دانشمندان به‌طور یکسان گیج‌کننده است، جایگاه ویژه‌ای در میان این حقایق دارد و نویسنده نیز این کتاب را نگاشته تا لذت شکوه آگاهی را به ما انتقال دهد.

آناکا هریس پیش از طرح هر سؤالی در باب آگاهی، نخست مشخص می‌کند که از چه چیزی صحبت می‌کند؛ از آگاهی؛ واژه‌ای که مردم از آن به طرق مختلف استفاده می‌کنند. برای مثال، برای اشاره به وضعیت بیداری، احساس فردیت، یا خودکاوی آن را به کار می‌برند؛ اما زمانی‌که می‌خواهیم کیفیت رازگونگی را در قلب آگاهی مشخص کنیم، مهم است که تعریف را به آنچه آگاهی را بی‌مانند می‌کند، محدود کنیم و ابتدایی‌ترین تعریف از آگاهی، همان تعریفی است که فیلسوف توماس ناگل، در مقالۀ معروف خود «خفاش بودن چگونه است؟» ارائه کرده و هریس از این واژه در سراسر کتابش بهره برده است.

به‌عبارت‌دیگر، وقتی از تجربه، در ابتدایی‌ترین شکل آن، صحبت می‌کنیم، به آگاهی اشاره داریم. آیا در این لحظه، چیزی مشابه شما هست؟ احتمالاً پاسختان مثبت است. آیا چیزی شبیه به صندلی است که روی آن نشسته‌اید؟ پاسخ شما (به ‌احتمال زیاد) به همان اندازه یک نه قطعی خواهد بود. این تفاوت ساده است، چه تجربه‌ای وجود داشته باشد چه وجود نداشته باشد، تجربه‌ای که همۀ ما می‌توانیم از آن به‌عنوان یک نقطه مرجع استفاده کنیم، مقصود نویسنده از واژۀ آگاهی را تشکیل می‌دهد. آیا آگاهی چیزی همچون دانۀ شن، باکتری، درخت بلوط، کرم، مورچه، موش یا سگ است؟ در سطحی مشخص، پاسخ مثبت است و راز بزرگ در این است که چرا مجموعۀ خاصی از مواد در جهان در نور آگاهی‌اند.

آناکا هریس در کتاب خود، با عنوان «آگاهی: راهنمایی برای کشف رمز و راز بنیادین ذهن»، از تعاریف، فلسفه‌ها و یافته‌های علمی در حال تکامل برای راهنمایی ما کمک می‌گیرد تا درک محدودمان را از آگاهی و شعور بازنگری کنیم. او جرقه‌های این پرسش‌ها را در ذهن ما روشن می‌کند تا با اندیشیدن به آن‌ها به چیستی آگاهی راه یابیم:

آگاهی در کجا زندگی می‌کند و چه چیزی آن را به وجود می‌آورد؟

آیا ممکن است یک توهم یا یک خاصیت جهانی برای همۀ عناصر باشد؟

قسمتی از کتاب آگاهی اثر آناکا هریس

بااین‌حال، مغز به‌عنوان یک سیستم، نوعی اراده آزاد دارد؛ به این صورت که براساس اطلاعات بیرونی، اهداف درونی و استدلال پیچیده تصمیم‌گیری و انتخاب می‌کند، اما وقتی در اینجا پیرامون توهم ارادۀ آگاهانه بحث می‌کنم، از این توهم صحبت می‌کنم که آگاهی خودِ اراده است. مفهوم ارادۀ آگاهانه که آزاد است به نظر نامنسجم است -این نشان می‌دهد که ارادۀ فرد از محیطش مجزاست، اما به‌طور متناقضی می‌تواند محیط پیرامون خود را با انتخاب در درون آن تحت‌تأثیر قرار دهد.

در مراسمی بودم که از دوستم و معلم مراقبه، جوزف گلدشتاین، پرسیدند که آیا او بر این باور است که ما ارادۀ آزاد داریم. او به این سؤال به‌وضوح پاسخ داد و گفت حتی نمی‌تواند بفهمد که این اصطلاح احتمالاً چه معنایی دارد. داشتن اراده‌ای فارغ از روابط علت و معلولی عالم به چه معناست؟ او درحالی‌که با دستانش که بالای سرش در هوا می‌رقصیدند، اشاره می‌کرد و سعی می‌کرد به این ارادۀ آزاد خیالی اشاره کند، پرسید: «چطور می‌توانیم حتی سعی کنیم چنین اراده‌ای را آزاد و مجزا تصور کنیم؟»

بااین‌حال، بسیاری از مردم به دلایل اخلاقی به این ادعا، که ارادۀ آگاهانه یک توهم است، اعتراض می‌کنند و بر این باورند که افراد باید مسئول انتخاب‌ها و رفتارشان باشند. اما افراد به دلایل مختلف می‌توانند (و باید) مسئول اعمال خود باشند؛ این دو باور لزوماً متناقض نیستند. ما هنوز می‌توانیم تفاوت میان اعمال از پیش برنامه‌ریزی‌شده و شفاف و انواعی را که ناشی از بیماری‌های روانی یا سایر اختلالات ذهنی هستند، بپذیریم.

کتاب آگاهی: راهنمایی برای کشف رمز و راز بنیادین ذهن، ترجمه‌ی مهرناز نوروزی در ۱۰۴ صفحه و با قیمت ۷۸هزار تومان منتشر شد.

خرید کتاب آگاهی