پنج مراقبه در باب زیبایی/ زیبایی در برابر شر
کتابِ «پنج مراقبه در باب زیبایی» نوشتهی فرانسوا شنگ را انتشارات فرهنگ آرش به چاپ رسانده است. شنگ در سال 1929 در چین زاده شد و بعدها به فرانسه مهاجرت کرد. او شاعر، اندیشمند، مترجم، خوشنویس و عضو فرهنگستان فرانسه است و بهدلیل آنکه در دو فرهنگ (چینی و غربی/فرانسوی) ریشه دارد، تلقیاش از زیبایی، هنر و معنویت همواره ترکیبی از دو جهاننگری است. در «پنج مراقبه در باب زیبایی»، او کوشیده است تا از این گنجینۀ دوگانه بهره ببرد و با بهرهگیری از مأخذ فلسفی، شعر، هنر و سنتهای تفکر گوناگون، نوری تازه بر مفهوم زیبایی بتاباند.
شنگ میگوید در زمانهای که خشونت، مصیبتها و بیعدالتی روزافزون است، سخن گفتن از زیبایی ممکن است ظاهراً نامربوط یا حتی توهینآمیز به نظر برسد؛ اما برای او، زیبایی در مقابل شر ایستاده است و انسان مکلفِ دائم است که به آن روی آورد. او مینویسد: «در این زمانهی مصیبتهای فراگیر، خشونتِ کور و فجایع طبیعی یا زیستمحیطی، سخن گفتن از زیبایی ممکن است مضحک، نامناسب و حتی تحریکآمیز به نظر آید؛ اما به واسطهی همین امر، دربرابر شر، زیبایی در آن سر دیگرِ واقعیتی است که ما با آن روبهرو هستیم.»
این تضاد بین زیبایی و شر، محور راهنمای او در سراسر کتاب است: زیبایی نه صرفاً لذتی زیباشناسانه، بلکه حقیقتی بنیادین، چالشی برای انسان و شاخصی از جهتگیری اخلاقی و معنوی است.
ساختار کتاب بر پایهی پنج مراقبه قرار دارد ـ یعنی پنج گفتوگو یا بخش معنوی که هر یک مسئلهای از زیبایی را باز میگشایند: وجود تعلقِ زیبایی/شعور زیبایی در هستی، یاد و تمنای زیبایی، زیبایی روح و انسان، زیبایی جاری در هنر و دین و زیبایی، تقدس و امر فراانسانی.
فرانسوا شنگ
در هر تأمل، شنگ از منظری متفاوت ـ گاه تاریخی، گاه فلسفی، گاه هنری و گاه معنوی ـ تلاش میکند تا مؤلفهها، مظاهر و معنای زیبایی را آشکار کند. او مکرراً میان سنت چینی و سنت غربی پل میزند و مفاهیمی مانند صفای درون، برگشت به یک اصل، هنر بهمثابه مکاشفه و زیبایی ـ نیکویی را بررسی میکند.
از ویژگیهای کتاب این است که شنگ از زبان بسیار ساده، شاعرانه و تأملانگیز بهره میبرد؛ درعینحال، ارجاعهای متعددی به ادبیات کلاسیک چین و متفکران غربی (کنت، کالدول، برگسون و غیره) میزند. در این مسیر، او میکوشد خواننده را نه صرفاً در حوزهی زیباشناسی نظری بلکه در تجربهی زیباشناختیِ زیستن همراه کند.
در همهی مراقبهها، زیبایی نه صرفاً زیباییشناسانه، بلکه اخلاقی و معنوی است. شنگ نمیپذیرد که زیبایی صرفاً زینت باشد، بلکه زیبایی وقتی نیکی ندارد، ناقص است. این همخوانی بین زیبایی و اخلاق نقطهای است که این اثر را از بسیاری تأملات صرفاً زیباشناسانه متمایز میکند.
نویسنده بر یگانگی انسان تأکید دارد: هر انسان زیبایی منحصربهفرد خود را دارد. زیبایی روح وابسته به شخصیت، سرنوشت و تجربیات انسانی است.
زیبایی درنهایت برای شنگ مقدس است؛ یعنی چیزی که انسان را از تجربهی معمول به سمت تجربهای فراانسانی سوق میدهد. همچنین هنر و دین میتوانند پُلهایی به آن سوی باشند.
یکی از امتیازات کتاب این است که چنگ تجربهی چینی و تجربهی غربی را با هم ترکیب میکند: او به مفاهیم فلسفی غربی رجوع میکند، درعینحال برداشت چینی از هنر، نقاشی و ادبیات را با خود دارد. این تعامل فرهنگی باعث میشود که دیدی نو نسبت به زیبایی ارائه دهد.
«پنج مراقبه در باب زیبایی» در میان آثار شنگ جایگاه ویژهای دارد؛ زیرا به شکلی متمرکز و نسبتاً موجز به یکی از بنیادیترین مفاهیم انسانی ـ زیبایی ـ میپردازد. او در این اثر نشان میدهد که زیبایی لوکس یا تجملگرانه نیست، بلکه شکلی از حقیقت، اخلاق و معنویت است.
کتاب همچنین الگویی است از تأمل میانفرهنگی ـ به عبارتی، تأملی که از دل دو تمدن میآید و میکوشد بین آنها گفتوگویی برقرار کند. برای کسانی که به مباحث زیباییشناسی، فلسفه هنر، معنویت معاصر، نسبتِ هنر و دین و نیز رابطه فرهنگ شرق و غرب علاقهمندند، این اثر یکی از منابع شاخص است.
قسمتی از کتاب پنج مراقبه در باب زیبایی:
زیبایی بهعنوان یک ارزش مطلق، بههیچوجه ستارهای غیرقابل دسترس و بیثبات در آسمانی مطلوب نیست. این زیبایی در دسترس انسان قرار دارد، اما همانطور که گفتیم فراتر از هر حالت لذت و احساسات خوب است. زیبایی شامل پذیرش اندوه جهان، نیاز شدید به کرامت، ترحم و حس عدالت است و نیز آزاد شدن کامل آوای جهانی است. این نیاز و این آزاد بودن موجب میشود کسی که در جستوجوی آن است، تلاشی برای کاوش در درون خود و افزایش توان تأثیرپذیری و پذیرش خود انجام دهد، بهگونهای که به «درهی جهان» تبدیل شود و بگذارد نوری شدید آن را بسوزاند. این نور تنها چیزی است که میتواند افکار پوسیدهای را که به جسم و روح او پیچیده رها کند؛ این نور شرط لازم برای ظهور یک رهایی واقعی است.
این رویکرد درواقع چیزی جز راه چان (ذهن) نیست. این راه اهمیت وجود ما را در اینجا و اکنون تأیید میکند. بنابراین بر اهمیت نگاهی روشنبین تصریح مینماید. درعینحال، از شخص انتظار میرود دائماً یک بازنگری دائمی یا جستوجوی قاطع تا رسیدن به حالتی از ندیدن یا نیستی انجام دهد. راه نیازمند آن است که جهان عینی را بیواسطه نگاه کرد، نه فقط براساس صورت ظاهر آن، بلکه باید بهمثابه منشأ و ریشه به آن بنگریم، بهگونهای که در حقیقت، شیء در بطن شخص متولد میشود، رشد کند و با یک تغییر بهشخصه در جهانیشدن سهیم شود.
پنج مراقبه در باب زیبایی را مریم امینیمهر ترجمه کرده و کتاب حاضر در 112 صفحهی رقعی و با جلد نرم چاپ و عرضه شده است.