معرفی کتاب: روانکاوی به روایت مدرسه دوباتن
«روانکاوی به روایت مدرسهی دوباتن» کتابی است شامل مجموعه جستارهایی در سهبخش که نشر کرگدن آن را با ترجمهی محمود مقدسی به چاپ رسانده است. تقریباً همهی ما، از وقتی به یاد میآوریم، کم یا زیاد با پرسشهایی دربارهی خودمان روبهرو بودهایم: چرا این احساس را دارم؟ چرا آن کار را کردم؟ چرا آن چیز را میخواهم؟ چرا آن فرد را دوست دارم؟ بودن با چه کسی حال مرا بهتر میکند؟ چرا با اینکه همهی تلاشم را میکنم، در عشق شکست میخورم؟ چرا از فلان چیز میترسم؟ و...
گاهی این پرسشها بیشتر از جنس کنجکاویاند و تلاش برای پاسخ دادن به آنها نیاز ما را به خودشناسی برآورده میکند و گاهی آنقدر ضرورت پیدا میکنند که ناگزیر میشویم به هر طریق راهی برای پاسخ دادن به آنها پیدا کنیم. هرچه هست، در تلاش برای پاسخ دادن به این سؤالات، اغلب به این نتیجه میرسیم که احتمالاً چیزهایی دور از دسترس، گنگ یا معماگون دربارهی ما وجود دارند و تنها با فهمیدن آنهاست که میتوانیم راهی برای پاسخ دادن به این سؤالات پیدا کنیم.
روانکاوی یکی از قلمروهایی است که در دوران جدید، نوید پاسخ دادن به بعضی از این پرسشها یا لااقل افکندن نوری بر آنها را به ما میدهد. روانکاوی دانش سخن گفتن از همان امورِ گنگ و معماگون است. این دانش از رفتار و گفتار آشکار و تجربهی خودآگاهی فراتر میرود و با کنکاش در ناخودآگاه میکوشد جهانِ تجربههای ما انسانها را قابلفهمتر کند و امکانهایی را برای تغییر پیش رویمان قرار دهد.
روانکاوی با فروید آغاز شد و از نخستین روزها هویتی سهگانه پیدا کرد: نخست بهمثابه نظریهای در باب ذهن و روان انسان که حول ایدهی «ناخودآگاهی» و نحوهی تأثیر آن بر فرایندهای تفکر، عمل و احساس شکل میگیرد؛ سپس بهمثابه شیوهای برای درمان روانرنجوریها که با کار روی مقاومتها، انتقال، انتقالِ متقابل، استفاده از تداعی آزاد و... شناخته میشود، و درنهایت بهمثابه روشی برای تحقیق در علوم انسانی و فهمِ زندگی انسان که میکوشد حضور نیروها و عملکردهای ناخودآگاه را در حیاتِ فرد و جامعهی انسانی بررسی کند.
در این کتاب، تمرکز بیش از هرچیز بر روانکاوی بهمثابه شیوهای برای درمان است و به تناسب، صحبت از نظریهی ذهنِ روانکاوانه هم به میان میآید، اما به کاربرد روانکاوی در فهمِ ادبیات، نقاشی، سینما، جامعه، تاریخ، دین و... پرداخته نمیشود. در پرداختن به دو حوزهی نخست هم این کتاب، بیش از هر چیز، نگاهی کاربردی دارد و در پی آن است که ابزارهایی را برای شناخت و عمل در اختیار مخاطبانش قرار دهد.
قسمتی از کتاب روانکاوی به روایت مدرسهی دوباتن:
*دستگاه روان
فروید روانِ هرکدام از ما آدمها را همچون دستگاهی متشکل از چند جزء میدانست. او طی آثارش دو صورتبندی کلی از دستگاه روان ارائه کرده است که امروزه برای ما بسیار آشنا هستند و گهگاه در زندگی روزمره هم از آنها صحبت میکنیم. در صورتبندی نخست که در آثار اولیهی او معرفی میشود، روان دارای سه سطح یا سه موقعیت است: خودآگاهی، پیشآگاهی و ناخودآگاهی. خودآگاهی همان تجربهی آگاهیِ بیواسطهی ما در حالتِ بیداری است؛ مثلاً من اکنون در حال نگارش این کلمات هستم، احساساتی را در درونم تجربه میکنم و افکار و ایدههایی در ذهنم وجود دارند که به آنها دسترسی دارم. اینها وضعیتِ خودآگاهی مرا میسازند. ناخودآگاهی، از نظر فروید قلمرویی است شامل ایدههایی که دسترسی مستقیمی به آنها نداریم. به عقیدهی فروید، این ایدهها عمدتاً از جنسِ محتواهای سرکوبشدهاند و درعینحال، تأثیر زیادی بر خواستها و اعمالِ ما میگذارند. محتواهای سرکوبشده، در این معنا، ایدهها و امیالی هستند که در صورتِ حضور در آگاهی و به عمل درآمدن، زندگی فرد را در جامعه و در نسبت با دیگر آدمها به خطر میاندازند یا انسجامِ روانی او را از بین میبرند.
فروید این ایدهها را عمدتاً مربوط به امور جنسی و پرخاشگری میدانست. به عقیدهی او، بخشی از محتوای ناخودآگاه به طرق غیرمستقیم و تا حدی در معرضِ آگاهی ما قرار میگیرند: مثلاً در رؤیاها، در لغزشهای زبانی، در لطیفهها، از طریق تداعی آزاد در اتاق درمان، در متون ادبی و... اما چون این محتواها بهصورت نمادین، جابهجا شده و کموبیش مبهم در دسترس آگاهی قرار میگیرند، فهم آنها همواره مستلزم نوعی تفسیر است. به عقیدهی او، بخشی از ناخودآگاه ما آدمها هم اساساً دسترسناپذیر باقی میماند. پیشآگاهی در این مدل حد واسط میانِ خودآگاهی و ناخودآگاهی است که بخش زیادی از فعالیتهای روانی ما در آن اتفاق میافتد و سپس در آگاهی به نمایش گذاشته میشود. این مدل بخشی از پدیدههای روانی را تبییننشده باقی میگذاشت و به همین دلیل فروید ناگزیر از مدل دومی برای دستگاه روان شد.
