ایوان واسیلویچ (نمایش نامه)

گاهی هنرمندان برای رهایی از دست سانسور شدید حکومت‌‍‌های دیکتاتوری از واقعیت به خیال پناه می‌برند. به این امید که با استفاده از نمادها و استعاره‌ها حرفی که در ذهن دارند برای مخاطب بازگو کنند. نمایشنامه‌ی «ایوان واسیلویچ» نتیجه فشارهایی بود که رژیم کمونیستی شوروی سابق روی یکی از بزرگترین نویسندگان نیمه‌ی نخست قرن بیستم وارد ساخت. این نمایشنامه را که در سال 1935 منتشر شد، بولگاکف به قصد رهایی از چنگال دستگاه سانسور استالین نوشت. بولگاکف برای اینکه نمی‌توانست خود را با رئالیسم سوسیالیستی مورد تبلیغ حزب کمونیست همراه کند در این دوره از فعالیتش بار خیال‌پردازانه‌ی آثارش را پررنگ کرده بود. او در این نمایش با گوشه‌ی چشم به نمایشنامه دیگرش به نام «خوشبختی» (1934) خیال‌پردازی خلاقانه‌ی خود را کامل کرد. داستان این نمایشنامه‌ی سه‌پرده‌ای که در گونه‌ی کمدی جای می‌گیرد، از این قرار است: دانشمندی جوان، دستگاهی (ماشین زمان) اختراع کرده که قادر است، کسانی را از زمان حال به گذشته و افراد دیگری را از گذشته به حال بیاورد. هنگامی که برای اولین بار این دستگاه آزمایش می‌شود؛ یک مدیر ساختمان دزد را که ازقضا با امپراتور قرن هفدهم روسیه ایوان مخوف هم‌نام و هم‌شکل است، به زمان حیات او می‌فرستد و ایوان مخوف را با این ماشین زمان به مسکو در دوران بعد از انقلاب روسیه (اتحاد جماهیر شوروی) می‌آورد. این جابه‌جایی آدم‌ها و گذر از محدوده‌ی زمان نه‌تنها موقعیت‌های جالب توجهی را تدارک می‌بیند بلکه به نقد شیوه‌های حکومتی در گذشته نیز می‌پردازد. به نظر می‌رسد بولگاکف برای کاستن از فشار سانسور لبه‌ی تیز انتقادات خود را در این اثر بیشتر به سوی جامعه گرفته و بیشتر به واکاوی و نقد رفتار شهروندان می‌پردازد، بااین‌حال نمایشنامه‌ی «ایوان واسیلویچ» نیز به مذاق گردانندگان دستگاه سانسور خوش نیامده و آن را نیز توقیف می‌کنند. چند دهه بعد وقتی فضای این کشور اندکی بازتر می‌شود، با اقتباس از این نمایشنامه فیلمی برای سینما ساخته می‌شود، یک فیلم کمدی علمی-تخیلی محصول اتحاد جماهیر شوروی به کارگردانی لئونید گائدای (۱۹۷۳) که به یکی از پرفروش‌ترین فیلم‌های سینمای این کشور بدل می‌شود.