خواجه تاجدار

آقامحمدخان جوانی بود باریک‌اندام و متوسط‌القامه و دارای چشم‌های زیبا و گیرنده و دهان کوچک. هرکس چشم‌های زیبا و دهان کوچک آن پسر را می‌دید تصور می‌کرد در روح وی هوی و هوس غلبه دارد. اما وقتی آن پسر سیزده‌ساله کلاه از سر برمی‌داشت و چشم بیننده به پیشانی بلند وی می‌افتاد تغییر عقیده می‌داد و می‌فهمید مردی که دارای آن پیشانی بلند است مقهور هوی و هوس نمی‌شود. آقامحمدخان، با اینکه بیش از سیزده سال نداشت از برجسته‌ترین تیراندازان قشون محمدحسن‌خان به شمار می‌آمد و جیران مادر آقامحمدخان، از روزی که دو دست پسرش آن‌قدر قوت گرفت که تفنگ به دست بگیرد و قنداق آن را بر کتف بگذارد، تفنگ به دستش داد. جیران اولین آموزگار آقامحمدخان شد و الفبا را به او آموخت و قلم را برای نوشتن به دستش داد و سوره‌های کوچک قرآن را آن‌قدر برایش خواند تا حفظ کند. مربی آقامحمدخان مادرش بود نه پدرش. در صورتی که بین عشایر و طوایف صحرانشین، پدر مربی پسر می‌شود نه مادر.
اما پدر، یعنی محمدحسن‌خان، دائم در سفر یا در جنگ بود و به تعلیم و تربیت پسر ارشد خود نمی‌رسید و آن وظیفه را جیران بر عهده گرفت. همین که آقامحمدخان قدری بزرگ شد و نیروی تعقل او رشد کرد مادرش به او گفت: ای پسر، در شبی که تو متولد شدی ستاره دنباله‌دار طلوع کرد و هنگامی که طفل بودی چشم‌های آبی رنگ داشتی و آنگاه چشم‌های تو سیاه شد و بعد از تولد تو، یک سلسله وقایع خطیر برای پدرت و طایفه اشاق‌باش اتفاق افتاد. اما تمام آن وقایع به عاقبت خیر منتهی گردید و من یقین دارم تو بعد از اینکه به مرحله رشد کامل رسیدی از مردان بزرگ خواهی شد و یک مرد بزرگ باید تیرانداز و شمشیرزن و سوارکار و دانشمند و اقتصاددان باشد. چون بزرگی میسر نمی‌گردد مگر اینکه تمام عوامل آن در یک نفر جمع شود و تمام این صفات که گفتم برای یک مرد بزرگ ضرورت دارد تا اینکه مردم از او اطاعت کنند و برتری وی را مسلم بدانند.