ایران در زمان ساسانیان

در اثر حاضر کیفیت سازمان ادارى شاهنشاهى ضمن شرح تأسیس این سلسله بیان شده و شرح تحولاتى که در این قسمت در طول عهد ساسانى رخ داده، به‌ترتیب در مکان تاریخى خود قرار گرفته است؛ از طرف دیگر براى اینکه کتاب زنده‌تر و روشن‌تر شود، اطلاعات و مطالب مربوط به هریک از مباحث تمدنى و اجتماعى در فصلى آمده که براى تفسیر و توضیح وقایع سیاسى با اوضاع عمومى موضوع آن فصل مفید باشد. به‌این‌ترتیب وصف تشکلات نظامى دوره‌ی اول عهد ساسانى در فصل پنجم قبل از بیان جنگ‌هاى ایران و روم صورت گرفته است و اطلاعات مربوط به محاکم و حقوق جنایى در فصل ششم به هنگام شرح آزار عیسویان و تعقیب آنان. تحقیقاتى راجع‌به مسائل خانواده و مالکیت آغاز فصل هفتم را تشکیل مى‌دهد، که موضوع عمده‌اش «فتنه کمونیستى مزدک» است. وصف مختصرى از پایتخت ایران در آن عهد در فصل هشتم، که مخصوص شاهنشاهى خسرو اول است، قرار داده‌ شده است. در همین فصل اطلاعاتى راجع‌به تشریفات دربار ذکر شده، زیرا بیشتر آنچه که مورخان ایرانى و عرب درباره‌ی این موضوع آورده‌اند، مربوط به دوره‌ی اخیر عهد ساسانى است، که با جلوس خسرو اول پس از فرونشاندن نهضت مزدک آغاز مى‌شود. اما هرچه درباره‌ی شکوه و جلال دربار بوده، در فصلى آمده است، که مخصوص خسرو دوم معروف به پرویز است، زیرا که هیچ‌یک از شهریاران ساسانى طرایف و ظرایف و جمال و جلال دربارى را به پایه‌ی این پادشاه نرسانیده‌اند. سیاست خارجى ایران با اختصار مورد توجه قرار گرفته و شرح حوادث جنگى به کم‌ترین مقدار ضرورى تقلیل داده‌ شده است. اما قصه‌ی جنگ شاپور دوم با رومیان از این قاعده مستثنى است، زیرا در آثار آمیانوس مارسلینوس روایت بى‌نظیر مردى در دست بوده که خود شاهد عینى وقایع بوده و با استادى و مهارت، شاه بزرگ و لشکرهاى او و صحنه‌هاى پرجنب وجوش آن جنگ‌ها را از نو در برابر دیدگان انسان امروزی زنده و مجسم مى‌کند.