نقد آثار احمد کسروی

سخن کسروی درباره "پیمان اجتماعی" و "آزادی" و "مشروطه" بی گمان از اندیشه های پیشروان آزادی اروپا، ولتر، روسو، جان استوارت میل، سرچشمه گرفته است. زیرا روسو در برابر طرفداران حکومت خودکامه که می گفتند حکمران همانند چوپان است و مردم همانند گله و حکمران ذاتا شایستگی سروری بر مردم را دارد. می گفت: وضع موجود به اینان اجازه داده که این طور استدلال کنند. چون زور خودکامه ها مردم را از آزادی دوستی بازداشته و اسیر و بنده کرده، آنها وضع خود را طبیعی فرض می کنند، درصورتی که خودکامگان با به دست آوردن "حق زور" این موقعیت را برای آنها به وجود آورده اند. هیچ انسان زورمند و مقتدر تا آن حد قوی نمی شود که بتواند همیشه فرمانروا باشد، مگر اینکه زور و قدرت را تبدیل به حق نماید و اطاعت زورمندانش را به صورت وظیفه درآورد. اصل حق زور یا حق با فرد نیرومند است، از این جا پیدا شده است. روسو برای بازگرداندن آزادی به انسان به وضع جامعه ی ابتدایی و طبیعی برمی گردد، که انسان ها آزادند و به طور جدا از یکدیگر زیست می کنند. شرایط زیست، کم کم آن ها را ناچار می سازد که گرد هم آیند و از این جا جامعه پیدا می شود. در این جا آزادی باید محدود شود و راه درست آن این است که هرکس حقوق خود را طبق «پیمان» با «قراردادی» به گروه واگذار کند و درنتیجه گروه اخلاقی یگانه ای به وجود می آید: هریک از شرکاء شخص خود را با کلیه ی حقوق خویش به شرکت واگذار می کند. در نتیجه چون هر فرد خود و هستی خود را می بخشد و وضعیت همه ی شرکاء مساوی است و چون وضعیت همه مساوی است هیچ کس به دشوار کردن وضع عمومی راضی نمی شود. در برابر این نظر ایراد گرفته اند که روسو فرد را در این نظر، قربانی سازمان دولت و جامعه کرده است و همه ی حقوق را از او گرفته.