زندگی تولستوی

این نکته را در نوشته‏های منتقدان گران‏قدر خوانده‌ام که تولستوی اندیشه‏های رفیع خویش را به نویسندگان رمانتیک ما مدیون است: به ژوژسان، به ویکتور هوگو. بی‌اینکه درباره‌ی عدم احتمال نفوذی که ژوژسان بر تولستوی داشته، که او آن را نمی‏توانست بر خود هموار کند بحث کنیم، و بی‌اینکه نفوذ واقعی را که ژ. ژ. روسو و استاندال بر او داشته‌اند، انکار کنیم، بسیار بی‌انصافی است که عظمت تولستوی و قدرت افسونگری‌اش را بر ما، به اندیشه‏هایش حمل کنیم. حلقه‌ی اندیشه‏ها، که جولانگاه هنر است، بسیار محدود است. قدرت هنر به اندیشه‏ها وابسته نیست، بلکه به چگونگی ابراز و افادۀ آن‏ها از سوی نویسنده به چگونگی ادای خاص او، به مهر و نشانه‌ای که بر آن‏ها می‏نهد و به رایحۀ زندگی‌اش وابسته است.
اندیشه‏های تولستوی خواه عاریتی بوده باشد و خواه نباشد _ بعد به آن اشاره خواهیم کرد _ هیچ‌گاه آوایی همانند او هنوز در فضای اروپا طنین نیفکنده بود. آن‌گاه که این موسیقی جان را، که زمانی دراز چشم به‌راه آن بودیم و بدان نیازمند، می‏شنیدیم، چگونه لرزۀ هیجانی که ما را در بر می‌گرفت، به‌گونه‌ای دیگر به وصف می‌آمد؟ در احساس ما پسند زمان هیچ نقشی نداشت.