ترکان ایران و ایران ترکان:ماوراء النهر و خراسان از اسلام تا حمله مغول (سیاست و اجتماع)

کتاب «ترکان ایران و ایران ترکان» از عباس جوادی استاد دانشگاه و تاریخ‌پژوه ایرانی همان‌گونه که از نامش پیداست به بررسی جایگاه ترکان در سرزمین‌های اسلامی و به‌خصوص آسیای مرکزی و ماوراءالنهر پس از حمله‌ی اعراب تا حمله‌ی مغول می‌پردازد.
سقوط امپراتوری ساسانی نه فقط صرف تغییر حاکمان، بلکه به معنای واقعی کلمه پایان یک عصر تاریخی بود. در نتیجه‌ی پیروزی اعراب نه‌تنها شرایط سیاسی، که اوضاع دینی، قومی، زبانی، فرهنگی و کشاورزی این سرزمین‌ها نیز متحول شد. به‌طور خلاصه، فتوحات عرب نقطه‌ی عطفی بود که در تحولات سده‌های بعد ماوراءالنهر، ایران و اسلام تبعاتی گسترده و عمیق بر جای گذاشت. جالب آنکه خاستگاه اصلی عوامل و نیروهای منجر به این تغییرات، نه مرکز امپراتوری ساسانی، بلکه خراسان بزرگ، یعنی ماوراءالنهر، شمال شرقی ایران و شمال غربی افغانستان بود.
پس از نبرد تالاس در سال 751 میلادی میان عباسیان و امپراطوری تانگ در چین که منجر به شکست امپراطوری و پایان رویای توسعه به سوی غرب شد، زمینه برای مهاجرت قبایل ترک از شمال آسیای مرکزی به مناطق جنوبی‌تر و حتی قلب پایتخت عباسیان یعنی بغداد فراهم شد. جذب ترکان در سلسله مراتب حکومت عباسی باعث شد قبول اسلام در میان آنان سرعت بگیرد. البته اسلام ماوراءالنهری تحت‌تاثیر باورها، آداب و رسوم ایرانی قرار داشت. برای نمونه، ترکی‌زبانان به‌جای استفاده از تعابیر مذهبی عربی (مانند الصلاة، الصوم و الرسول)، معادل‌های فارسی آن (نماز، روزه، پیغمبر) را به کار گرفتند.