منشآت قائم مقام فراهانی

خدمات سیاسى قائم مقام را در تواریخ بى‌شائبه ایران باید خواند و هم از نوشته‌هاى نظمى و نثرى وى مى‌توان دریافت. زیرا از خصایص این مرد بزرگ است که تمام کارهاى مهم خود را در ایام اشتغال به خدمت دولت در مدت بیست‌وچهار سال، که چند سالش را به معزولى گذرانید، در ضمن مراسلات و در طى منظومات جدى و عوام‌پسند بیان کرده است و مجموعه آثار او به منزله شرح زندگانى خود و پدرش و حوادث مهم اوضاع دربارى و دولتى ایران در آن عصر است. مهم‌ترین کارهاى سیاست خارجى قائم مقام، عقد مصالحه ترکمانچاى است و محدود ساختن سرحد ایران و روس به رود ارس؛ در مقابل تقاضاى دولت غالب این بود که هر چه تصرف کردند به آنان واگذار شود؛ چنانکه پیشتر از این گفته شد.
بلى در موضوع عقد این قرارداد مى‌توان در نظر نخست بر قائم ‌مقام اعتراض کرد که چرا به روس‌ها حق داد در امر پایتخت دوم مملکت نظر داشته باشند؟ چه، این لطمه‌یى بود که به استقلال کامل ایران وارد شد.
ولى باید دانست در این موضوع قائم مقام از طرف عباس میرزاى نایب‌السلطنه مأمور بود و مأمور معذور است. چنانکه در محاکمه او خواهد شنید به این مسأله اشاره شده است. و بر فرض که به رضایت خاطر این مطلب را در عهدنامه گنجانده باشد، مى‌توان گفت به رعایت جواز ارتکاب شر قلیل در مقابل خیر کثیر بوده است.
چون از پسرهاى فتحعلى شاه چند تن در هواى سلطنت بال و پر مى‌زدند و اگر ولیعهدى بعد از عباس میرزا در خانواده او استقرار نیافته بود، کشمکش مابین برادران او بر سر تخت و تاج، ممکن بود مملکت را تجزیه نماید و بالاخره میان اجانب تقسیم گردد.