ادبیات ملل: ادبیات ترکیه
ادبیات ترکی شامل ترکیبات شفاهی و متون نوشتاری به زبان ترکی است. شکل عثمانیِ ترکی که اساس بسیاری از مجموعه‌نوشتارهای ترکی را تشکیل می‌دهد، به‌شدت تحت تأثیر ادبیات فارسی و عربی قرار گرفت و در نوشتار از الفبای ترکی عثمانی استفاده می‌کرد.
تاریخ ادبیات ترکی دوره‌ای نزدیک به 1300 سال را در بر می‌گیرد. قدیمی‌ترین سوابق موجود از ترکی مکتوب، کتیبه‌های اورهون است که در دره‌ی رودخانه‌ی اورهون در مرکز مغولستان یافت شده و مربوط به قرن هفتم است. پس از این دوره، بین قرن‌های 9 و 11، در میان اقوام ترک کوچ‌نشین آسیای مرکزی، سنت حماسه‌های شفاهی مانند دده کورکوت ترک‌های اوغوز ـ اجداد قوم ترک مدرن ـ و حماسه پدید آمد.
با آغاز پیروزی سلجوقیان در نبرد مانزیکرت در اواخر قرن یازدهم، ترک‌های اوغوز در آناتولی مستقر شدند و علاوه‌بر سنت‌های شفاهی قبلی، یک سنت ادبی مکتوب نیز به وجود آمد که عمدتاً از نظر مضامین، ژانرها و سبک‌ها تحت تأثیر ادبیات پارسی و عرب بود. برای 900 سال آینده، تا اندکی قبل از سقوط امپراتوری عثمانی در سال 1922، سنت‌های شفاهی و مکتوب تا حد زیادی از یکدیگر جدا باقی ماندند. با تأسیس جمهوری ترکیه در سال 1923، این دو سنت برای اولین‌بار در کنار هم قرار گرفتند.
اولین نمونه‌های شناخته‌شده‌ی شعر ترکی مربوط به قرن ششم پس از میلاد است و به زبان ایغور سروده شده است. در دوران شعر شفاهی، نخستین ابیات ترکی به‌عنوان آهنگ و خواندن آن‌ها بخشی از زندگی اجتماعی و سرگرمیِ جامعه بود. برای مثال، در فرهنگ شمنیستی و آنیمیستی مردمان ترک پیش از اسلام، اشعار در مجالس مذهبی، در مراسم قبل از شکار و در ضیافت‌های جمعی پس از شکار اجرا می‌شد. همچنین در میانه‌ی مراسم رسمی شعر می‌خواندند و مرثیه‌ای به نام ساگو در مراسم تشییع جنازه یوگ و دیگر مراسم بزرگداشت مردگان خوانده می‌شد.
از حماسه‌های طولانی تنها اوغوزنامه به‌طور کامل باقی مانده است. کتاب «دده کورکوت» ممکن است ریشه در شعر قرن دهم داشته باشد اما تا قرن پانزدهم یک سنت شفاهی باقی ماند. آثار مکتوب قبلی کوتادگو بیلیگ و دیوان لغات الترک مربوط به نیمه دوم قرن یازدهم هستند و اولین نمونه‌های شناخته‌شده‌ی ادبیات ترکی با استثنائات اندک هستند.
یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های ادبیات اولیه ترکی، شاعر صوفی قرن سیزدهم، یونس امره بود. دوران طلایی ادبیات عثمانی از قرن پانزدهم تا قرن هجدهم ادامه یافت و عمدتاً شامل شعر دیوانی و همچنین برخی از آثار منثور، به‌ویژه سیاحت‌نامه 10 جلدی نوشته‌ی اِولیا چلبی بود.
اما دوره‌بندی ادبیات ترکی مورد بحث است و محققان پیشنهادهای مختلفی برای طبقه‌بندی مراحل توسعه ادبی ترکی ارائه کرده‌اند. یک پیشنهاد، ادبیات ترکی را به ادبیات اولیه (قرن 8 تا 19) و مدرن (قرن 19 تا 21) تقسیم می‌کند. دیگر نظام‌های طبقه‌بندی، ادبیات را به سه دوره پیش از اسلام، اسلام، پیش از عثمانی، عثمانی و درنهایت مدرن تقسیم کرده‌اند. بااین‌حال، رویکرد پیچیده‌تر دیگری تقسیم‌بندی 5 مرحله‌ای را پیشنهاد می‌کند که شامل دو دوره پیش از اسلام (تا قرن یازدهم) و پیش از عثمانی (بین قرن‌های 11 و 13)، دوره‌ی انتقالی از دهه 1850 تا 1920 و درنهایت دو دوره‌ی مدرن که به امروز می‌رسد می‌شود.
در طول تاریخ، ادبیات ترکی به دو سنت مختلف تقسیم شده است که هیچ‌کدام تا قرن نوزدهم تأثیر زیادی بر دیگری نداشتند. اولین از این دو سنت، ادبیات عامیانه ترکی و دومی ادبیات مکتوب ترکی است.
در بیشتر تاریخ ادبیات ترکی، تفاوت برجسته میان سنت‌های عامیانه و مکتوب، تنوع زبانِ به‌کاررفته است. سنت عامیانه، در مجموع، یک سنت شفاهی بود که توسط خنیاگرها انجام می‌شد و از تأثیر ادبیات فارسی و عربی و در نتیجه از تأثیرات زبانیِ مربوط به آن ادبیات عاری ماند. در شعر عامیانه ـ که تا حد زیادی ژانر غالب سنت است ـ این واقعیت اساسی به دو پیامد عمده از نظر سبک شعری منجر شد.
برخلاف سنت ادبیات عامیانه ترک، ادبیات مکتوب ترکی ـ قبل از تأسیس جمهوری ترکیه در سال 1923 ـ تمایل به پذیرش تأثیر از ادبیات فارسی و عربی داشت. تا حدودی می‌توان این را در دوره‌ی سلجوقیان در اواخر قرن یازدهم تا اوایل قرن چهاردهم مشاهده کرد.
هنگامی‌که امپراتوری عثمانی در اوایل قرن چهاردهم در شمال غربی آناتولی به وجود آمد، این سنت را ادامه داد. قالب‌های شعری استاندارد یا مستقیماً از سنت ادبی فارسی گرفته می‌شد یا به‌طور غیرمستقیم از کانال زبان فارسی از عربی نشأت می‌گرفت.
یکی از مضامین ادبیات عامیانه ترک، بازتاب مشکلاتی است که مردمی که سبک زندگی عشایری را ترک کرده‌اند، با آن روبه‌رو شده‌اند: یکی از نمونه‌های آن، مجموعه داستان‌های عامیانه پیرامون شخصیت کلوغلان، پسر جوانی است که با مشکلات یافتن همسر، کمک به مادرش برای دست‌نخورده‌نگه‌داشتن خانه‌ی اجدادی و رسیدگی به مشکلات ناشی از همسایگانش مواجه شده است. مثال دیگر، شخصیت نسبتاً مرموز ناصرالدین است که مدام در برابر همسایگانِ خود به حیله‌گری متوسل می‌شود.
پس از شکست امپراتوری عثمانی در جنگ جهانی اول، قدرت‌های پیروز آنتانت روند جداسازی سرزمین‌های امپراتوری و قرار دادن آن‌ها را در حوزه‌های نفوذ خود آغاز کردند. در مخالفت با این روند، رهبر نظامی، مصطفی کمال به فرماندهی جنبش ملی ترکیه در حال رشد که ریشه‌های آن تا حدی در ترک‌های جوان بود، جنگ استقلال ترکیه 1919-1923 را سازمان داد. این جنگ با پایان رسمی امپراتوری عثمانی، اخراج قدرت‌های آنتانت و تأسیس جمهوری ترکیه پایان یافت.
ادبیات جمهوری جدید عمدتاً از جنبش ادبیات ملی پیش از استقلال سرچشمه گرفت و ریشه‌ی آن همزمان در سنت عامیانه ترک و در مفهومِ غربی پیشرفت بود. یک تغییر مهم در ادبیات ترکی در سال 1928 اعمال شد، زمانی‌که مصطفی کمال شروع به ایجاد و انتشار نسخه اصلاح‌شده الفبای لاتین کرد تا جایگزین خط عثمانی مبتنی بر عربی شود. او معتقد بود؛ با گذشت زمان، این تغییر ـ همراه با تغییرات در سیستم آموزشی ترکیه ـ منجر به گسترش بیشتر سواد در این کشور خواهد شد.
ادبیات معاصر ترکیه را نیز نویسندگانی همچون یاشار کمال، آدالت آگائوگلو، اورهان پاموک، رسات نوری گونتکین، سائیت فائیک، آحمِت هامدی تانپینار نمایندگی می‌کنند.
