جهان بینی در ایران پیش از انقلاب (تحلیل ادبی آثار چند نویسنده در بافت تاریخ افکار)

ظاهر سوسن به اندازه تمدنی که در آن زیست می کند بیجان و تصنعی است؛ اما، به خلاف دولت شهری که مهدِ این تمدن است، زندگی او از سازواری و نظم و نسقِ هنری برخوردار است. تمدنی که سوسن در آن به سر می برد مدام در کارِ واکنش نشان دادن به نیازها و امیال طبیعی‌ِ انسان و خنثی کردن آنهاست. اما، در نظر سوسن، زندگی تحت نظارتِ نفس یا روح است.

فلسفه زندگی سوسن نقش طبیعت را در زندگی انسانی از آن سلب نمی کند؛ اما جنبه ای معنوی در بر دارد که هر جانداری را می آفریند و آن را در رابطه با جانداران دیگر قرار می دهد. این اصل بعضا فلسفه خیام از نظر هدایت را منعکس می سازد و مدافع این معنی است که ماده اصل همه اشیاست اما وجود نیروئی معنوی و خلاق را می پذیرد و برآن است که روح مستقل از جسم نیست که با فنای جسم باقی بماند. افکار و اشکال پس از مرگ متلاشی می شوند اما محو و نابود نمی گردند و چه بسا در ذهنِ دیگران نقش ببندند.

به نظر سوسن، هر فردی با نَفْس خود، یعنی صفات نفسانی خود، آفریده شده است. نفْس در همکنشی با طبیعت شکل می گیرد. در این مقام، نفس امکان آن می یابد که در شعورِ دیگر افراد تاثیر کند. وی از آنچه نفسِ فطریِ خود تلقی می کند پیروی می نماید و به نیازها و غرایز که پاره ای از وجودش هستند، دلبسته نیست. چنین می نماید که تلاش او در راه نیل به زندگی معنوی در این خواست ریشه دارد که در جهان اذهانِ مردم اثری بگذارد و بیشتر از عمرِ جسمانیِ کوتاهِ خود زنده باشد. البته نه به صورت جاودانگی روح بلکه با آنچه شخص متفکر و خلاق می تواند پدید آورد. این معنی در تضادّ آشکار است با این واقعیت که سوسن برای خودش و به خاطر خودش اثر هنری پدید می آورد.