معرفی کتاب: ناخودآگاه در نمایشنامه‌های شکسپیر

«ناخودآگاه در نمایشنامه‌های شکسپیر» کتابی است نوشته‌ی مارتین برگمن که نشر فلسفه آن را به چاپ رسانده است. فروید و سایر روان‌کاوان پیشرو به این نتیجه رسیده بودند که فهمیدن ناخودآگاه یک نویسنده، کلیدی برای ورود به آثارش است؛ اما فلسفه‌ی پشت این کتاب، این نیست. هرکسی که شکسپیر می‌خواند لزوماً به جنبه‌ی ناخودآگاه اثر او علاقه‌مند نیست. چیزهای دیگری هم در آثار شکسپیر وجود دارد که جلب توجه کند؛ برای مثال، می‌توان «مطالعه‌ی فرانک کرمود از زبان شکسپیر» را نام برد. نگاه روان‌کاوانه تنها یکی از روش‌های خوانش شکسپیر است، اما کمک خاص خودش را می‌کند.

همان‌طور که کنسرت‌ها از فعل و انفعالات سازهای موسیقی زیادی پدید می‌آیند، بنابراین فهم ما از شکسپیر نیز با به‌کارگیری رویکردهای مختلف غنی‌تر می‌شود. در روانکاوی باور بر این است که نویسندگان خلاق نیاز دارند کشمکش‌های درونی‌شان را در آثارشان هم آشکار و هم انکار کنند. آن‌ها رسوباتی در آثارشان به جا می‌گذارند که اگر دقت کنیم، می‌توانند عناصر سازنده‌ای باشند که جنبه‌هایی از ناخودآگاه را آشکار می‌کنند.

تفاوت‌ها و شباهت‌های مشخصی بین جست‌وجوی ناخودآگاه در نمایشنامه‌های شکسپیر و یک ساعت جلسه روان‌کاوی وجود دارد. معمولاً بیماران روان‌کاوی به‌صورت آگاهانه می‌خواهند روان‌کاو آن‌ها را بشناسد؛ اما همچنین به‌صورت ناخودآگاه در این امر مقاومت می‌ورزند. سپس روان‌کاوان بیمار را ترغیب به تداعی آزاد می‌کنند. در این زمان معجزه‌ای کوچک رخ می‌دهد: همان‌طور که بیماران در جریان تداعی آزاد قرار می‌گیرند، روانکاوانِ شنونده، چیزی بیش از آنچه بیمار تصور می‌کند که انتقال می‌دهد، به دست می‌آورند اگر ما به روشی مشابه به نمایشنامه‌ای گوش دهیم، آن‌وقت می‌توان نمایشنامه‌ای از شکسپیر را همچون پیامی رمزی خواند و فهم آن را آموخت.

شکسپیر دلایل زیادی برای نوشتن نمایشنامه‌هایش داشت: برای گذران معاش زندگی، برای شناخته‌شدن در میان طبقه‌ی اشراف انگلیسی (مخصوصاً ملکه الیزابت و بعدتر پادشاه جیمز) و برای اینکه در جمع هم‌نشینانش جریان مداومی از نمایشنامه‌های جدید ارائه دهد. از نظر یک روان‌کاو شکسپیر باز هم دلیلی برای نوشتن این نمایشنامه‌هایش داشته: برای رفع یک مشکل درونی که گاهی این نویسنده‌ی خلاق را آزار می‌داد و این کتاب با نام «تحلیل ناخودآگاه در نمایشنامه‌های شکسپیر» به همین موضوع می‌پردازد.

برای نویسندگانی که خلاقیت کمتری دارند، درگیری با یک مسئله‌ی ناخودآگاه در یک زمان راضی‌کننده است، اما نویسندگان حقیقتاً خلاق چندین کشمکش ناخودآگاهشان را در هر نمایشنامه به هم می‌بافند و کار مفسر را سخت‌تر می‌کنند و البته که آثارشان چالش‌برانگیزتر نیز است.

قسمتی از کتاب ناخودآگاه در نمایشنامه‌های شکسپیر:

از منظر روان‌کاوی، «ژولیوس سزار» یک نمایشنامه‌ی ادیپی است. موضوع اصلی آن مربوط به گروهی از برادران است که برای کشتن شخصیت پدر متحد می‌شوند. آنچه شگفت‌آور است این است که رهبر این گروه، بروتوس، فردی بسیار اخلاقی است. آنچه از این هم شگفت‌آورتر است این است که برخلاف آنچه تجربه‌ی کاری به ما آموخته است، سوپرایگوی بروتوس نه‌تنها این قتل را ممنوع نمی‌کند، بلکه آن را می‌طلبد.

در آغاز نمایشنامه مشخص می‌شود که این قتل موفقیت‌آمیز نبوده است. توطئه‌گران موفق به قتل سزار می‌شوند اما از نظر روان‌شناسی پیروزی نصیب سزار می‌گردد. نمایشنامه‌نویس جمهوری‌خواه نیست؛ دلش با شورشیان نیست. این رویکرد از جنبه‌ی سیاسی نیز عاقلانه بود، زیرا شکسپیر تحت سلطنتی سخت‌گیر می‌زیست و جانبداری از شورشیان سبب توقیف اجرای این نمایشنامه می‌شد. می‌توان «ژولیس سزار» را با نمایشنامه‌ی دیگری به نام «دون کارلوس»، اثر فردریش شیلر مقایسه کرد که یک قرن بعد نوشته شد و توسط وردی که آشکارا به جای پدر طرفدار پسر بود، به‌صورت اپرا درآمد.

رابطه‌ی برادرانه‌ی بین بروتوس، فردی بلندمرتبه که جان مارک آنتونی را نجات می‌دهد و بعداً در جنگ با او شکست می‌خورد و کاسیوس، برادر زنش، به‌طرز ماهرانه‌ای با مضمون ادیپی آمیخته شده است. بروتوس سزار را دوست دارد و سزار نیز او را دوست دارد، درحالی‌که کاسیوس هیچ کشمکش درونی‌ای در مورد قتل سزار نشان نمی‌دهد.

رابطه بروتوس با سزار دوسوگراست. او، هم سزار را دوست دارد و هم از او می‌ترسد. او پس از کشتن سزار، تمام عمر خود را صرف توجیه خود و مقابله با احساس گناهش می‌کند.

احتمالاً کسانی که نمایش ژولیس سزار را دیده یا متن آن را خوانده‌اند، تضاد بین سخنرانی‌های بروتوس و مارک آنتونی در مراسم تشییع جنازه سزار را به خاطر خواهند آورد. سخنرانی بروتوس بدین‌گونه به اوج خود می‌رسد:

بروتوس: ... نه برای اینکه سزار را کمتر دوست داشتم بلکه برای اینکه عشق من به روم بیشتر بود. آیا ترجیح می‌دادید سزار زنده باشد و همه در اسارت بمیرید یا اینکه سزار بمیرد و همه زندگی آزاد داشته باشید؟ از آنجا که سزار مرا دوست می‌داشت برای او می‌گریم، از آنجا که بخت با او همراه بود شادی می‌کنم، از آنجا که دلیر بود به وجودش مفتخرم، ولی از آنجا که بلندپرواز بود او را به قتل رساندم (ژولیس سزار، پرده سوم، صحنه دوم)

بروتوس، یک روشنفکر واقعی، از پیچیدگی رابطه خود با سزار لذت می‌برد، اما اینکه او تصور می‌کرد مردم روم چنین نگرش پیچیده‌ای را درک و با آن همدردی می‌کنند، نشان می‌دهد که جایگاهی به‌عنوان رهبر سیاسی مناسب او نبود. شکسپیر به‌وضوح می‌بیند که این پیچیدگی فراتر از درک پلبی‌های رومی است. بروتوس و سایر توطئه‌گران سزار را با خنجر به قتل رساندند. همچون یک مراسم مذهبی که همه باید در قتل دسته‌جمعی مشارکت می‌کردند. بروتوس شخصیت منحصربه‌فرد زاده‌ی شکسپیر است؛ زیرا شم اخلاقی او (سوپرایگو) با قتل شخصیت پدر مخالف نیست، بلکه آن را می‌طلبد. این قتل نه از روی نفرت یا اشتیاقی آنی، بلکه تصمیم اخلاقی کل گروه بود تا به نفع روم و شهروندانش دسته‌جمعی مرتکب قتل شخصیت پدر شوند؛ اما اکنون اتفاق عجیبی رخ می‌دهد.

بروتوس در برابر جمعیت می‌ایستد و از آن‌ها می‌خواهد که طرف او باشند و برای آزادی خود، موافقت خود را در قتل سزار اعلام کنند. در این مرحله روان‌کا‌وی به کمک ما می‌آید: بروتوس به تأیید جمعیت نیاز دارد؛ زیرا قتل سزار باعث شد که او ناخودآگاه احساس گناه کند و کشمکشی درونی داشته باشد. در مقابل از نظر مارک آنتونی، باید جمعیت را فریب داد و او این کار را با موفقیت انجام می‌دهد. نشان دادن تفاوت بین این دو رویکرد به‌وضوح تحسین را برمی‌انگیزد‌. سخنرانی مارک آنتونی همیشه به‌عنوان یکی از گنجینه‌های ادبیات انگلیسی مورد تحسین قرار گرفته است.

از سخنرانی بروتوس با تشویق استقبال می‌شود، اما پس از آن «پلبی سوم» که همچون دیگران مشتاق است از بروتوس می‌خواهد که سزار بعدی شود، بنابراین منطق پشت قتل را تضعیف می‌کند.

سزار در صحنه مرگش فقط سه کلمه به زبان می‌آورد و شکسپیر آن‌ها را به لاتین می‌گوید: Et tu Brute? «حتی تو، بروتوس؟» (پرده سوم، صحنه اول) سزار از این اتفاق غافلگیر نمی‌شود. گویی آن را پیش‌بینی کرده بود. تنها چیزی که او را آزار می‌دهد و برایش غیرمنتظره بود این است که بروتوس، کسی که دوستش داشت و به محبت او تکیه کرده بود، در بین توطئه‌گران است.

خرید کتاب ناخودآگاه در نمایشنامه‌های شکسپیر