عنوان کتاب، مولف، مترجم یا ناشر مورد نظر خود را برای جستجو وارد کنید.
معرفی کتاب: مهاجرت نخبگان
«مهاجرت نخبگان» کتابی است به تألیف مشترک سیدرضا صالحی امیری و زهرا خدایی که نشر ثالث آن را به چاپ رسانده است. مهاجرت پدیده‌ی اجتماعی عام در دنیای مدرن پذیرفته شده است. هیچ کشوری را در دنیا نمی‌توان یافت که مهاجرفرست یا مهاجرپذیر نباشد. کسب تجربه و دانش، آشنایی با فرهنگ‌ها، آگاهی از مهارت‌ها، تکنولوژی‌ها و دستاوردهای تخصصی و تبادل تجارب با دنیای امروز از انگیزه‌های مهاجرت به سایر کشورها محسوب می‌شود. درواقع، هیچ کشوری نمی‌تواند با ایجاد دیوار، حصار و مانع، جلوی مهاجرت یا فرار افراد به سایر کشورها را بگیرد؛ مجموعه عوامل کششی و رانشی موجب تصمیم‌گیری فرد یا افراد برای ماندن یا مهاجرت می‌شوند. براساس گزارش بین‌المللی مهاجرت، در سال 2000 تعداد 173 میلیون مهاجر در سطح جهان وجود داشته و در سال 2017، با افزایش 85 میلیونی به 258 میلیون نفر رسیده است. البته براساس آمار منتشره در سال 2021، به دلیل همه‌گیری ویروس کرونا ، با اندکی کاهش، جمعیت مهاجران در سال 2020 بالغ بر 281 میلیون نفر برآورد شده است.
اما در ایران و در سال‌های اخیر، فرار مغزها به‌تدریج در حال تبدیل شدن به معضلی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بوده است و به همین دلیل، توجه به نیازها و تأمین نظر این افراد اهمیت زیادی دارد. در هر حال، شیوه‌ی مواجهه مسئولان با این پدیده است که می‌تواند آن را به فرصتی برای آنان یا آسیب تبدیل کند.
رصدخانه‌ی مهاجرت ایران در سال 1400، از دو برابر شدن میزان مهاجرت ایرانی‌ها در طول سی سال گذشته خبر داده است. آخرین بررسی‌های این رصدخانه نشان می‌دهد که با کاهش امیدواری اجتماعی، کاهش ثبات اقتصادی و کاهش آزادی‌های اساسی مثل دسترسی به اینترنت آزاد، در کنار وضعیت وخیم اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، فنر فشرده‌ی مهاجرت ایرانی‌ها باز شده و هم‌اکنون شاهد مهاجرت عام و توده‌وار ایرانی‌ها هستیم.
در کتاب حاضر تلاش شده است تا عوامل و علل منجر به خروج نخبگان علمی، ورزشی، هنری، اقتصادی، تکنولوژی، پزشکی از کشور شناسایی و اولویت‌بندی شوند. خروج نخبگان و نیروهای متخصص از کشور، به‌عنوان یک پدیده‌ی جامعه‌شناختی که محصول عوامل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و حرفه‌ای است، تأثیراتی زیان‌بار بر فرایندهای رشد و توسعه‌ی کشور گذاشته است. با مرور پژوهش‌های انجام‌شده در خصوص دلایل مهاجرت نخبگان، درمی‌یابیم که این پدیده عمدتاً از منظر نخبگان علمی و پژوهشگران بررسی شده است. درواقع، هرگاه صحبتی از «مهاجرت نخبگان» به میان می‌آید، غالباً نخبگان علمی در ذهن تداعی می‌شوند و خلاء بررسی ورزشکاران و عوامل مربوط به آن‌ها در اغلب پژوهش‌ها احساس می‌گردد. این در حالی است که مهاجرت نخبگان ورزشی، که نماد ملت‌ها در مجامع بین‌المللی‌اند، به همان اندازه می‌تواند اهمیت و تأثیرات سوء بر کشور داشته باشد. درواقع، اهمیت طرح موضوع نخبگان در حیطه‌ی ورزش از آ‌نجا ناشی می‌شود که این پدیده از سال‌ها قبل گریبان‌گیر ورزش کشور بوده است و هرساله شاهد مهاجرت ورزشکاران سطح بالای تیم‌های ملی کشورمان بوده‌ایم. باتوجه به رشد روزافزون این پدیده و لطمه‌ای که به ورزش کشور وارد می‌کند، دستیابی به انگیزه‌های خروج ورزشکاران از کشور و شناسایی عوامل موثر بر آن و بررسی راهکارهای اجرایی و مدیریت این پدیده بیش از پیش ضروری است.
با مهاجرت روزافزون نخبگان از کشور، نگرانی‌هایی در سیاست، اقتصاد، امنیت، آموزش، فرهنگ، اخلاق و روابط خانوادگی و اجتماعی ایجاد شده است. پیامدهای فرار مغزها از کشور تأثیراتی منفی بر همه‌ی ابعاد زندگی می‌گذارند؛ پایین آمدن کیفیت کارها، کُندشدن روند توسعه‌ی خانواده و جامعه، به هم خوردن تعادل جمعیت در کشور، دوری از خانواده و دوستان، افزایش مشکلات روحی و روانی، پایین آمدن اعتبار دولت در سطح منطقه و جهان، کاهش سرمایه‌گذاری، خارج شدن پول‌های هنگفت از کشور، افزایش ناهنجاری‌های اجتماعی و تضعیف پایه‌های امنیتی و اقتصادی از مهم‌ترین آسیب‌ها و تهدیدهای مهاجرت نخبگان محسوب می‌شوند.
نکته‌ی کلیدی آن است که شناخت مسئولان و دست‌اندرکاران اجرایی از عامل یا عوامل مهاجرت یا ماندگاری نخبگان می‌تواند به سیاست‌گذاری‌های کشور جهت دهد و جامعه را از ماندگاری نخبگانش دل‌آسوده سازد. کتاب حاضر با این هدف، درصدد شناسایی و اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر مهاجرت نخبگان علمی و ورزشی است تا راهکارهایی به منظور رفع این عوامل ارائه دهد و گامی هرچند کوچک اما تأثیرگذار در مسیر توسعه و اعتلای کشور بردارد و تلاشی برای جلوگیری از مهاجرت نخبگان علمی و ورزشی کند.
قسمتی از کتاب مهاجرت نخبگان:
در طول دو دهه‌ی گذشته، نگاه به خروج متخصصان تحول یافته و بیشتر بر مبنای تأکید بر بهره‌گیری از مغزها بوده است؛ یعنی جمعیت متخصص دارایی بالقوه به حساب آمده است. دانشمندان و مهندسان خارج از کشور منابع انسانی تحصیل‌کرده‌ای‌اند که به واسطه‌ی فعالیت‌های حرفه‌ای آموزش دیده‌اند و در شرایط بسیار بهتری نسبت به شرایط کشور خودشان مشغول به کارند. اگر چنین کشوری قادر باشد از این منابع ــ که عمدتاً با سرمایه‌ی دیگران شکل یافته‌اند ــ بهره گیرد، سود بسیار برده است. تحقق بهره‌گیری از مغزها دو راه دارد: یکی بازگشت مهاجران به وطن (گزینه‌ی بازگشت) و دیگری بسیج کردن و همراه نمودن آن‌ها با توسعه در کشور از راه دور (گزینه‌ی استفاده از مهاجران).
گزینه‌ی بازگشت در چند کشورِ تازه صنعتی‌شده همچون سنگاپور و کره‌ی جنوبی و نیز کشورهای بزرگ در حال توسعه‌ای نظیر هندوستان و چین با موفقیت به سامان رسیده است. در این کشورها برنامه‌های همه‌جانبه‌ای از سال 1980 به اجرا گذاشته شدند تا بسیاری از متخصصان به وطن بازگردند و شبکه‌هایی تدارک دیده شدند تا بازگشت‌کنندگان به نحو مطلوبی جایگاه خود را بیابند و ثمربخش باشند. بااین‌حال، در کمال تعجب، این کشورها توان سرمایه‌گذاری مطلوب در بخش علوم و فناوری را از نظر امکانات مادی و زیرساخت‌های انسانی ندارند. آن‌ها شروع به تشکیل شبکه‌های تحقیقاتی و فناوری و صنعتی کرده‌اند تا به‌نحوی شایسته به فعالیت‌های خود در زمینه‌ی تحقیق و توسعه ادامه دهند و از دانشمندان و مهندسانِ بازگشته سود جویند. واضح است که موفقیت این گزینه به همین ظرفیت وابسته است. چنین شرط لازمی را بسیاری از کشورهای روبه‌رشد به‌آسانی به دست نمی‌آورند. برای نمونه، هندوستان در دهه‌های اخیر مهاجران بسیاری به دیگر کشورها داشته است. عمده‌ی مهاجرت نیروی کار ماهر این کشور به کشورهای سازمان همکاری و توسعه‌ی اقتصادی و آمریکای شمالی بوده است.
دولت هندوستان به منظور تشویق بازگشت و چرخش استعدادهای هندی خارج از کشور سیاست‌هایی را در پیش گرفته است. در طول سال‌های 1980 تا 1990، عمده‌ی ارتباط هندیان خارج از کشور با داخل در قالب ارسال وجوه به کشورشان بود که در قبال آن، حمایتی از دولت دریافت نکردند. پس از سال 2001، دولت هند وزارتخانه‌ای را برای رسیدگی به امور مهاجران تأسیس کرد تا سرمایه‌گذاری مهاجرانی را تسهیل کند که وجوه نقد به کشور ارسال می‌کردند. همچنین دولت تغییراتی در سیستم مالیاتی به وجود آورد تا مشوقی برای سرمایه‌گذاری این افراد در کشور باشد. علاوه‌براین، به‌دلیل قانونی نبودن تابعیت دوگانه در هندوستان، با اعطای کارت به شهروندان هندی خارج از کشور، به‌نوعی امکان تابعیت دوگانه برای افراد فراهم شد. در سال 2005 نیز وزارتخانه‌ی علوم و فناوری در هندوستان، با هدف جذب دانشمندان و مهندسان، برنامه‌ای با عنوان کمک‌هزینه‌ی رامانوجان شروع کرد. در این برنامه، دانشمندان و مهندسان هر ماه پنجاه هزار روپیه برای یک دوره‌ی پنج ساله دریافت می‌کردند. همچنین این افراد سالانه پانصد هزار روپیه برای مخارج احتمالی و هزینه‌ی سفر و شرکت در کنفرانس می‌گرفتند. به‌علاوه، این وزارتخانه در سال 2017 برنامه‌ی دیگری برای جذب دانشمندان خارجی اجرا کرد. در این برنامه، افرادِ جذب‌شده باید دست‌کم سه ماه در هندوستان حضور می‌داشتند و وظیفه‌ی پشتیبانی علمی از دانشجویان تحصیلات تکمیلی را بر عهده می‌گرفتند که در ازای آن برای ماه اول پانزده هزار دلار و پس از آن هر ماه ده‌هزار دلار دریافت می‌کردند. همچنین برای جذب کارآفرینان و فعالان در صنعت مناطق ویژه‌ی اقتصادی و پارک‌های فناوری، نرم‌افزار با قوانینِ تسهیل‌شده برای هندیان خارج از کشور و بازگشته ایجاد شد و معافیت‌های مالیات بر درآمد و معافیت‌های صادراتی برای آنان در نظر گرفته شد.